Classics To Go | 14 maart 2023

Het meesterwerk De Mondscheinsonate

Het begin van de Mondscheinsonate is de beroemdste pianomuziek die Beethoven schreef. Dankzij een terloopse opmerking van een muziekcriticus kreeg het werk – vijf jaar na de dood van de componist – zijn bijnaam.

‘De naam Mondschein heeft niets te maken met de pianosonate’

Zelf vond Beethoven het maar vreemd, al die aandacht voor zijn Veertiende Pianosonate. ‘Iedereen praat er altijd over’, zei hij verbaasd tegen zijn leerling Carl Czerny. ‘Ik heb toch wel betere stukken geschreven.’ Maar ook vandaag de dag speelt nog iedere pianist – amateur of prof – deze sonate, althans het beroemde openingsdeel ervan.
De mooiste anekdote daarover komt misschien wel van Libelle-columniste Tineke Beishuizen. Haar moeder studeerde altijd deze pianosonate, ‘maar elke keer als ze een fout maakte, begon ze weer van voren af aan, dus uiteindelijk hoorden we nooit het hele openingsdeel, want ze sloeg altijd wel ergens mis.’

Zijn bijnaam dankt de pianosonate aan de dichter en muziekcriticus Ludwig Rellstab die vijf jaar na Beethovens dood een artikel schreef waarin hij het openingsdeel vergeleek met de weerkaatsing van het maanlicht op het meer bij het Zwitsers Luzern. Tien jaar later kende iedereen het werk alleen nog als de Mondscheinsonate. Een terloopse opmerking kleurde de luisterervaringen van generaties. ‘Zo is een naam bedacht’, zegt pianist Andras Schiff, ‘die niets te maken heeft met de pianosonate van die arme Beethoven. Maar die titel zit er nu, als met lijm, aan vast.’

‘Na twee jaar voel ik weer momenten van gelukzaligheid’

De 31-jarige Beethoven droeg zijn Mondschein op aan de 16-jarige gravin Giulietta Guicciardi, een leerlingen op wie hij verliefd geworden was. Aanvankelijk had hij een ander werk op het oog, maar dat bleek al vergeven. En dus zocht Beethoven voor Guiccardi een bestaand stuk uit. Op het titelblad liet hij boven haar naam ‘Sonata quasi una fantasia’ afdrukken. Dat bleek de lading van deze muziek volmaakt te dekken, want Beethoven prikkelde – vooral met dat openingsdeel – de verbeelding. In een brief noemde de componist zijn jonge leerlinge ‘een betoverend meisje’. Hun ontmoeting sloot een duistere tijd voor hem af. ‘Mijn leven is weer plezierig’, schreef hij. ‘Ik kom weer buiten, tussen de mensen.

Je kunt je nauwelijks voorstellen hoe eenzaam en treurig mijn bestaan de afgelopen twee jaar geweest is. Deze verandering is veroorzaakt door een lieftallig meisje, die mij liefheeft en ik haar. Na twee jaar geniet ik weer van momenten van gelukzaligheid, en voor het eerst voel ik dat een huwelijk me gelukkig zou kunnen maken, maar helaas ben ik niet van haar stand en kan ik nu zeker niet trouwen.’ Tenslotte zou er nooit sprake zijn van een mevrouw Beethoven. Guiccardi verloofde zich een jaar later met een graaf en vertrok naar Napels.

‘Een rouwende spookachtige stem die vanuit de verte klinkt’

Gelukzaligheid is niet de sfeer die de Mondscheinsonate ademt. Het eerste deel heeft eerder het karakter van een begrafenismars. De Franse componist Hector Berlioz sprak van ‘een klaagzang’, voor zover hij de muziek al kon benoemen, ‘want het stuk is in mijn ogen een gedicht in de menselijke taal dat elke beschrijving tart’. Beethovens leerling Czerny sprak van ‘een nachtelijke scène, waarin een rouwende spookachtige stem vanuit de verte klinkt’.

Sommige musicologen denken dat de Beethoven mede geïnspireerd werd tot deze muziek door de noten die Mozart schreef bij de sterfscène van Il Commendatore in de opera Don Giovanni. Hij is de vader van een van Don Giovanni’s prooien, die in een duel met de vrouwenjager wordt gedood. Die rouw trilt ook nog na in het tweede deel van de sonate, waarna in het laatste deel alle remmen losgaan, alsof Beethoven zich bevrijdt uit de ketenen van het verdriet. Of zoals hij schreef in de brief waarin hij ook zijn liefde voor Guiccardi bekende: ‘Ik zal het noodlot bij de keel grijpen; het zal me niet doen buigen en vernietigen.’