Classics To Go | 01 september 2016

Album van de week Piano in de bioscoop

Op haar nieuwe album Love Story graaft Valentina Lisitsa werken voor piano en orkest op uit de archieven van de twintigste-eeuwse filmindustrie.

‘Get me someone like Rachmaninov!’

Er zijn, vertelde sopraan Roberta Alexander eens, vier stadia in de loopbaan van een klassiek musicus. De eerste: ‘Who the hell is Roberta Alexander?’ De tweede: ‘Get me Roberta Alexander!’ De derde: ‘Get me someone like Roberta Alexander!’ En ten slotte als vierde en laatste opnieuw: ‘Who the hell is Roberta Alexander?’ Sergei Rachmaninov zat begin jaren veertig kennelijk in fase drie. De film gaat over een Poolse concertpianist en oorlogsvlieger die zich – na neergestort te zijn – langzaam weer zijn Warsaw Concerto herinnert dat hij schreef toen de nazi’s de Poolse hoofdstad in de as legden. De makers wilden aanvankelijk het Tweede Pianoconcert van Rachmaninov voor de slotscène gebruiken, maar ze voorzagen problemen bij het regelen van de rechten. En daarom vroegen ze de Britse filmcomponist Richard Addinsell om een werk in de stijl van de Russische componist. Met andere woorden: ‘Get me someone like Rachmaninov!’ Je hoort het de studiobazen al roepen. De sentimentele draak van een film werd snel vergeten, maar Addinsells Warsaw Concerto bleef rondzingen in de hoofden van de bioscoopbezoekers. Los van Dangerous Moonlight groeide het negen minuten durende pianoconcert uit tot een hit, met meer dan honderd opnamen en zo’n drie miljoen verkochte exemplaren. Pianiste Valentine Lisitsa vond de muziek wel een mooi vertrekpunt voor een ontdekkingsreis door de filmmuziek, geschreven voor piano en orkest. En gelijk heeft ze.

In de jaren dertig werd orkestmuziek een onmisbaar ingrediënt van film

Er waren natuurlijk flink wat getalenteerde componisten werkzaam in Hollywood en elders. De vader van het genre, de Oostenrijker Wolfgang Erich Korngold, werd niet voor niets naar Mozart vernoemd door zijn vader. Gustav Mahler bestempelde hem als jochie tot muzikaal wonderkind. En dat hij koos voor Hollywood had meer te maken met dat hij als Jood, na een bezoek aan de Verenigde Staten, niet meer kon terugkeren naar zijn vaderland, toen de nazi’s aan de kwamen. Korngold zwoer vervolgens dat hij niet meer voor het klassieke podium zou schrijven, zolang Hitler aan de macht bleef. Dat betekende dat hij zich ruim een decennium met hart en ziel op de filmmuziek wierp. Hij was een pionier in de jaren dertig, als de man die de orkestrale Hollywood-sound vormgaf en een lichtend voorbeeld werd voor andere componisten. Veel van deze stukken konden niet op eigen benen staan, zozeer waren ze dienstbaar aan het beeld. Doorgaans schiepen of versterkten ze de sfeer en spanning van het verhaal. Maar soms deden zich in films – zoals Dangerous Moonlight – momenten voor dat de makers de muziek een eigen plek gaven.
Naar die ogenblikken ging Lisitsa op zoek. En daarbij kwam ze niet alleen uit op vaak wat obscure namen, zoals Farnon, Beaver en Bridgewater, maar ook bij grootheden als Dmitri Sjostakovitsj en Nino Rota.

**Moessorgski’s Schilderijententoonstelling, alleen dan voor film**

De Engelsman Ralph Vaughan Williams verzuchtte eens tegen een leerling dat hij geen muziek voor het oog moest schrijven, maar voor het oor. Dat is nu net wel wat veel filmcomponisten doen. Hun noten passen bij beeld, bij de spanning die daarin wordt opgeroepen. Dat heeft door de jaren heen een specifieke stijl geschapen. Zonder muziek valt het beeld stil, maar andersom kunnen de noten meestal best zonder de film. Het visuele karakter van veel composities prikkelen juist de luisteraars fantasie. Je vraagt je af wat er in een scène gebeurd kan zijn, als je het klankbeeld hoort. Het is een beetje te vergelijken met Moessorgski’s Schilderijententoonstelling: de kunstwerken van zijn vriend Viktor Hartmann zijn verdwenen – en waren volgens overlevering toch al niet zo goed. Het enige wat overbleef, waren de titels van de schilderijen en de noten. Daarmee moeten we ons een beeld bij de muziek vormen. Wat Lisitsa doet is eigenlijk hetzelfde: ze maakt een tentoonstelling van grotendeels vergeten films, die we aan de hand van de soundtracks moeten zien te reconstrueren. Hun beelden bleken vergankelijk, maar de muziek blijft overeind.