Joost Galema | 25 september 2023

Legende Martha Argerich

Martha Argerich © Werner Neumeister / DG

82 is ze inmiddels, de Argentijnse pianiste Martha Argerich. Haar spel bruist nog altijd van passie. ‘Ik bezit een jeugdig temperament’, zegt ze, ‘niet in het leven, maar wel achter de piano.’

‘Op muziekavonden verstopte ik me onder de tafel’

Ze is een musicus tegen wil en dank. ‘Ik hou van de piano, maar niet van het pianist zijn’, verklaart Martha Argerich in een interview van veertig jaar geleden. Het begon allemaal op de kleuterschool. Ze was twee jaar en een vriendje van vijf plaagde haar vaak met de opmerking: ‘Dat kan jij niet.’ En dan deed ze het toch. Op een dag beweerde hij dat ze er niks van zou bakken op de piano. Ze liep meteen naar het instrument en speelde op gehoor en volmaakt de melodie waarop de juf haar leerlingen elke dag vergaste. De school belde Martha’s ouders en de rest is geschiedenis. Maar wel één met worstelingen. Vanaf die dag moest ze veel studeren. De strenge aanpak thuis leidde tot een haat-liefdeverhouding met de piano. ‘Ze begrepen het niet’, zei ze later. ‘Ik deed verschrikkelijke dingen om maar niet te hoeven spelen. Iemand vertelde me dat je koorts kreeg als je vloeipapier in water legde en daarna in je schoenen propte. Dus ik sloot me op in de badkamer en deed dat. Als we naar een muziekavond gingen, verschool ik me onder de tafel. Daniel Barenboim was daar ook als kind, maar hij vond het heerlijk om op te treden. Ik had er een hekel aan. We troffen elkaar onder de tafel waar ik me verstopte.’

Michelangeli leerde haar ‘de muziek van de stilte’

Toch bleef haar talent niet onopgemerkt. Er was ergens ook een verlangen om te musiceren. Ze kon niet(s) anders. Toen ze dertien werd, kregen haar ouders een diplomatieke post in Wenen, zodat zij in staat was om in Europa verder te studeren. Drie jaar en twee gewonnen concoursen verder begon Argerich aan een solo-carrière. Maar ze was er nog niet rijp voor. Een artistieke crisis weerhield haar drie jaar lang van optreden. Ze keerde terug naar de muzikale ‘schoolbanken’ bij twee beroemde pianisten: Arturo Benedetti Michelangeli en Friedrich Gulda.

‘Nu ja’, herinnerde ze zich, ‘in de anderhalf jaar bij Michelangeli heeft hij me vier lessen gegeven. Tegen David Ruben van Steinway zei hij eens: “Ik heb veel voor dat meisje gedaan.” En David was verbaasd: “Maar maestro, ik weet dat zij maar vier lessen van u heeft gekregen.” Waarop Michelangeli antwoordde: “Ja, maar ik heb haar de muziek van de stilte geleerd.” Aan de andere kant was hij gul. We hoefden nooit iets te betalen.’
De eigenzinnige Gulda was de man die haar vormde. Hij liet haar de humor in muziek ontdekken en leerde haar luisteren naar haar eigen spel, hoe moeilijk ze dat ook vond. Haar doorbraak kwam met de winst in het Chopin Concours van 1965. De 24-jarige Argerich blies daar iedereen van de stoel met haar muzikale instinct, haar charisma en haar impulsiviteit. Kranten schreven over ‘de zwarte panter van de piano’. Ook andere musici raakten in haar ban, zoals de jonge violist Gidon Kremer, met wie ze later zou gaan samenwerken. ‘Toen ik nog in Riga en Moskou woonde, was ik af gefascineerd door de platenhoezen van Martha’, vertelt hij in het boek Spraakmakende musici van Jan de Kruijff. ‘Je zag daarop alleen een stukje van haar neus en een grote haardos. Belangrijker nog was een optreden in Moskou. Dat was in de jaren zestig. Het maakte diepe indruk op me. Vooral haar temperament en haar spontaniteit troffen me.’

‘Als ik een fout maak, zal ik sterven’

De afgelopen halve eeuw kreeg Argerich het publiek aan haar voeten, althans wanneer ze kwam opdagen, want menig concert werd afgezegd. Er was altijd de angst, erkende ze in een gesprek met haar ex-man en pianist Stephen Kovacevich. ‘Ik herinnerde me dat ik op mijn negende een Mozart-concert moest spelen. Ik ging naar het toilet, knielde en zei tegen mezelf: “Als ik een fout maak, zal ik sterven.” Ik heb nooit precies de vinger kunnen leggen op wat mijn probleem is met optreden in het openbaar. Maar ik ben erg verlegen. Bij mijn allereerste concerten als kind rende ik het podium op, speelde mijn noten en sprintte dan weer terug de coulissen in. Je kiest je eigen karakter nu eenmaal niet zelf.’
Die angst heeft ook te maken met de benadering van de muziek, vond Kovacevich.

‘Weet je, Martha, er zijn zestienjarigen die het Derde Pianoconcert van Rachmaninov kunnen spelen. Maar dan is het alsof ze achter een typemachine zitten. Het is buitengewoon, maar als je het stuk met vuur wilt uitvoeren, dan wordt het gevaarlijk. En dat is wat wij doen.’

Dat is inderdaad wat Argerich als pianiste karakteriseert. Als ze komt, dan bewijst ze – om met een Amerikaanse recensent te spreken – ‘dat met de zondeval niet het hele paradijs verloren ging’. De zwarte panter mag nu grijs zijn, maar op zulke momenten laat ze zien en horen dat haar spel nog altijd een hypnotiserende kracht bezit.