Kinderklassiek Fantasia

Muziek bij beeld of beeld bij muziek?

Het grote succes van de Disney Studio’s was in de eerste helft van de vorige eeuw niet enkel de virtuoze verbeeldingskracht van de tekenaars, maar ook de deuntjes die zich voegden naar de komische of tragische gebeurtenissen die zich op het bioscoopscherm afspeelden. Meestal liet hij muziek bij de tekenfilms componeren, maar ergens in zijn achterhoofd speelde ook het idee het eens andersom te doen: beelden bedenken bij bestaande muziek. Klassiek muziek, ‘dat spul’, zoals Walt Disney het noemde, ‘waarvan we weggelopen waren’ als ontevreden kinderen bij hun ouders.
In 1928 experimenteerde hij daar voor het eerst mee in de korte animatie Silly Symphonies. Zeven jaar later volgde de cartoon Music Land over een cello van het Symfonie Eiland en een saxofoon van het nabijgelegen, maar vijandige Jazz Eiland. Beide instrumenten worden verliefd op elkaar, wat leidt tot een muzikale oorlog tussen beide eilanden. Disney verwerkte er Beethoven en Boccherini in, en liet een jazzversie maken van de Walküreritt uit Wagners opera Die Walküre.

Het begon met tovenaarsleerling Mickey Mouse

Eind jaren dertig ontmoette Disney de dirigent Leopold Stokowski bij een etentje. ‘Ik was bezig met een Mickey Mouse-film op het symfonische gedicht De Tovenaarsleerling van Paul Dukas’, was het verhaal van Disney. ‘Stokowski gaf te kennen dat hij de muziek graag voor me wilde dirigeren. Het einde van het liedje was, dat we niet alleen dit werk deden, maar dat het ene na het andere idee ontsprong uit onze hoofden en ik dat ik vierhonderd en nog wat duizend dollars uitgaf. Maar tegen de tijd dat ik dat besefte, konden we niet meer terug. Dus we deden het.’ Het werd een baanbrekende film, die na driekwart eeuw nog niets aan kracht heeft ingeboet. Mickey Mouse als tovenaarsleerling blijft legendarisch. In het vervolg dat Walts neef Roy Disney aan het eind van de vorige eeuw liet maken – Fantasia 2000 – was er een ereplaats voor de cartoon waarmee alles begon. Voor wie deze tekenfilm kent, is het moeilijk nog naar de muziek te luisteren, zonder dat je op hol geslagen bezems emmers water ziet putten, totdat het huis van de tovenaar één kolkende massa water is. De noten van Paul Dukas en de verbeelding van Disney sloten volmaakt op elkaar aan.
In andere cartoons namen de tekenaars meer vrijheden. Stravinsky’s beroemde Sacre du Printemps over heidense rituelen bij het begin van de lente begint nu in een prehistorische onderwaterwereld, langzaam bewegen we met de muziek mee naar het oppervlakte, waar op de rauwe en beukende noten monsterachtige dinosauriërs de achtervolging openen op hun prooien.

Een pas-de-deux tussen nijlpaard en krokodil

In de oorspronkelijke Fantasia zien we een schaduwenspel van het musici, lichtgevende strijkstokken die dansen op de orkestbewerking die Stokowski maakte van het beroemdste orgelwerk van Johann Sebastian Bach: de Toccata en Fuga (BWV565). De seizoenen veranderen op Tsjaikovski’s ballet De Notenkraker. De Zesde Symfonie van Beethoven – bijgenaamd Pastorale – brengt ons in de wereld van de Griekse oudheid, waar de mythische centaurs leven en oppergod Zeus wat bliksemschichten in het rond werpt. Een van de hoogtepunten is wel De Urendans van Amilcare Ponchielli, met een pas-de-deux tussen een nijlpaard en een krokodil. Modest Moessorgki’s Nacht op de Kale Berg is spookachtig. Bij de première in 1940 waren recensenten onder de indruk. ‘Hier is filmgeschiedenis geschreven’, vond de één. ‘Een ervaring in schoonheid die ik nooit zal vergeten’, oordeelde een ander. Het blad Time sprak over de eerste voorstelling als ‘vreemder en wonderbaarlijker dan enige andere film uit Hollywood’. Het kon de verliezen van Disney nauwelijks drukken. Het experiment kostte de studio handenvol geld, ook omdat het nieuwe geluidssysteem niet geschikt was voor alle bioscopen en de film in het oorlogvoerende Europa niet kon verschijnen. Maar omdat de film in de jaren erna uitgroeide tot een klassieker – die nu nog wordt bekeken en beluisterd – heeft Disney er inmiddels vele miljoenen mee verdiend.