Joost Galema | 17 maart 2016

Focus Een levenslange pelgrimstocht

Volgende week dirigeert John Eliot Gardiner de Matthäus-Passion in Amsterdam. Zijn geschiedenis is die van een levenslange pelgrimstocht. ‘Altijd als ik Bachs muziek onderzoek bekruipt me het gevoel dat ik een lange weg afleg naar en door een afgelegen maar betoverend landschap.’

‘Elke avond bij het naar bed gaan, liep ik langs Bach’

Op de overloop van zijn ouderlijk huis in Dorset hing één van de twee portretten met de beeltenis van Johann Sebastian Bach. Hij schonk het nog niet zo lang geleden aan de stad Leipzig, waar het herenigd werd met zijn ‘wederhelft’. Kijkend naar Gardiners’ leven zou je bijna denken dat hij als jongen in het schilderij een raadselachtige voorouder herkende in wiens voetsporen hij wilde lopen of die hij op zijn minst wilde leren kennen. ‘Elke avond bij het naar bed gaan, liep ik langs die blik van Bach’, schrijft hij in zijn Bach-biografie Muziek als een wenk van de hemel. ‘Het maakte grote indruk.’ Toen hij negen was, kocht een kunstverzamelaar het portret en kon de kleine John Eliot weer in alle rust gaan slapen. Niet dat Bach uit zijn leven verdween. Muziek speelde een belangrijke rol in het gezin en op familiebijeenkomsten zong hij als kind mee in de motetten van de Duitse componist, ‘nog voordat ik een noot kon lezen’.

‘Ik leerde Bach kennen door de woorden die hij in zijn muziek gebruikte’

Als musicus dook Gardiner diep de wereld van Bach in, vooral die van zijn geestelijke stukken, de cantates en de passies. In het Bach-herdenkingsjaar 2000 begon Gardiner een mega-onderneming – hij sprak zelf van een pelgrimage – door in twaalf maanden tijd alle kerkcantates uit te voeren op de dag waarvoor ze geschreven waren en op historische plekken in Duitsland. Tot zijn verrassing gaf die ervaring hem het groeiende gevoel in de huid van Bach te kruipen. Behalve in een prachtige cd-cyclus resulteerde deze reis uiteindelijk ook in die mooie Bach-biografie. ‘Een boek’, zei Gardiner, ‘gemaakt op basis van de woorden die Bach in zijn muziek gebruikte, want dat is de band die ik met hem heb. Ik speel geen orgel of klavecimbel, zoals hij deed, dus op dat gebied heb ik niets toe te voegen aan wat er al is.’

‘Ik heb ongelovige vrienden die zich getroost voelen door Bach’

Bach schreef nooit een opera, zoals zijn tijdgenoten Georg Friedrich Händel en Georg Philipp Telemann, maar Gardiner werd in zijn bestaan als dirigent van cantates en passies toch vooral getroffen door de dramatiek van Bachs kerkmuziek, iets wat de componist in zijn eigen tijd op pittige kritiek van de gelovigen van de Thomaskirche in Leipzig kwam te staan. ‘Bach kon een scène in de Matthäus-Passion net zo levendig en spannend maken als welke passage dan ook in een opera’, vindt Gardiner. En ook nu laat die fascinatie zich nog steeds voelen. ‘Ik heb vrienden’, zei de dirigent in een interview in The Telegraph, ‘die niet geloven in God, maar die zich wel getroost voelen door de muziek van Bach. De oorzaak daarvan is, denk ik, dat Bach alles wist van menselijke tragedies. Hij was al jong een weeskind en verloor daarna ook nog zijn eerste vrouw en tien kinderen. Hij verwerkte dat met moed, onverschrokkenheid en een wonderbaarlijke macht om te troosten. Dat maakt Bach uniek.’