Top Hits met Tijl Beckand

Onzin

Erik Satie – Gymnopédie nr.1

Wanneer je iets wilt verkopen, gebruik dan deze muziek. Want zie je die prachtige auto door de bergen schieten terwijl de regendruppels in slow motion van het wegdek spatten? Of zie je dat dromerige Franse meisje terwijl de naam van een exclusief parfum van haar volle lippen rolt?
Ik ga je ook iets verkopen. Muziek. Misschien had ik beter kunnen zeggen: Geluk. Rust. Intellectuele rijkdom. Want dat is wat ik je te bieden heb. Alles wat je op dit album hoort gaat je beter, gelukkiger en rustiger maken. Je ziel heeft voeding nodig en muziek bevat alle vitaminen die de ziel nodig heeft. Dus ook de muziek van Satie. Dit is pure meditatie. De klanken die je hoort zijn niet warm of koud. Ze zijn niet droevig of opgetogen. Ze zijn. Zoals je soms gewoon even moet zijn. Gewoon zijn. Je bent ouder of kind. Je bent geliefde of afgewezen. Je bent te druk of juist zonder werk. Je bent stuurloos of gedreven. Je bent altijd iets. Maar met deze muziek ben je gewoon. Niet iets…je bènt gewoon.

Zo simpel als zijn muziek is, zo complex was de persoonlijkheid van Satie. Hij zei altijd bang te zijn voor de liefde en ging haar uit de weg. Toch was ook hij natuurlijk ooit verliefd. In zijn dagboeken geeft hij dat op zijn geheel eigen wijze weer. Hij schrijft: “Op de 14e van de maand januari in het jaar onzes Heren 1893, een zaterdag, begon mijn liefdesrelatie met Suzanne Valadon, die eindigde op dinsdag 20 juni van hetzelfde jaar.” Het beëindigen van deze relatie deed Satie door bij de gendarmerie te vragen of ze iemand voor zijn deur wilden zetten. Deze agent moest Suzanne de toegang tot zijn woning ontzeggen. Vanwege zijn zwakke prestaties mocht hij zijn studie aan het Parijse conservatorium niet voltooien. En hoewel hij uit een welgestelde familie kwam leefde Satie in armoede. Zijn hele leven speelde hij in cafés, zijn publiek was dronken of in gesprek. Zijn stukken gaf hij vreemde titels zoals bijvoorbeeld “Drie stukken in de vorm van een peer” en “Dingen gezien aan de rechter- en aan de linkerkant”.
Dit stuk heet Gymnopédie. Van oorsprong is dit de naam van een dans die jaarlijks in de Griekse stad Sparta werd uitgevoerd. Letterlijk betekent het: naakt klein kind. En dat zette mij aan het denken. Doelt Satie hier op een geboorte? Een wedergeboorte? En opeens wist ik het. Deze muziek is het gevoel dat een klein, puur en rein kind heeft. Onbevooroordeeld, open, blanco. Mooi gevonden vond ik zelf.
Maar ik denk dat er één persoon is die dit complete onzin zou vinden. Erik Satie.

De reis naar Praag

Bedřich Smetana – De Moldau

In de bossen hoog in de bergen van Bohemen gebeurt iets bijzonders. Over het pizzicato van de strijkers zweeft een dwarsfluit. Eenzaam, helder als kristal. Dan een tweede. Ze lijken om elkaar heen te kringelen. Het zijn twee stroompjes die over de koude rotsen rollen en samen vormen ze de bron van de grootste en beroemdste rivier van Tsjechië. Je hoort ze elkaar zoeken. Elkaar vinden als in een elegante dans. Ze vullen elkaar aan en gaan in elkaar op. Worden één. Samen zijn ze sterker en beginnen een weg naar beneden te zoeken. Al spelend gutst het water van de rotsen, een stroompje dat steeds groter wordt, het water stroomt sneller en sneller. Je hoort het ontspringen van de rivier de Moldau. De Moldau is onderdeel van het symfonische gedicht Ma Vlast, mijn vaderland. Dit is het bekendste werk van de Tsjechische componist Bedřich Smetana. Hij beschrijft hierin in zes delen het Tsjechische landschap, de geschiedenis en de sagen en legenden van Bohemen. Het is echte programmamuziek. Wat ik hier beschrijf is dat wat de componist in muziek heeft willen uitbeelden. Maar dat hoor je natuurlijk alleen als je het weet. En dus vertel ik het je.

Dit beroemde thema, is het thema van de rivier en is voor mij onlosmakelijk verbonden met stromend, koud en helder water. Met leven dat altijd doorgaat. Het water jaagt voort. Het landschap wordt steeds grootser en uitgestrekter. In de verte in de bossen klinkt hoorngeschal. Mannen te paard zijn op jacht. Het water ziet nog net hoe een jong hertje de jagers te vlug af is en geschrokken in het woud verdwijnt. De zon begint te stralen en het water glanst. De Moldau kronkelt nu langzaam en lui door het prachtige Boheemse land. In de verte doemt een dorpje op. Er klinkt vrolijke muziek, er wordt gelachen en gedronken. De Moldau glijdt langs een boerenbruiloft. De jongen en het meisje die met elkaar trouwen hebben allebei een blos op hun wangen van het uitbundige feest. Hun familie klapt uitgelaten mee met de muziek en danst! Danst! Het leven wordt gevierd en de wijn vloeit rijkelijk. Bij het zien van zoveel geluk glimlacht de Moldau. Een straal zonlicht kust de wangen van het pasgetrouwde stel en wenst ze een lang en gelukkig leven. Terwijl de muziek in de verte doorklinkt, stroomt het water verder, de weg gaat voort en de laatste lach ebt weg…
De zon die zo hoog aan de hemel stond begint langzaam te zakken en verdwijnt als een vuurrode bal achter de horizon. Sterren schitteren voorzichtig als de rivier zachtjes het bos ingaat, steeds dieper en dieper. Totdat de Moldau op een plek komt waar nog nooit een mens is geweest. Het is daar zo muisstil en prachtig dat je zelfs het water eventjes niet hoort ruisen. Dit is de plek waarvan men zegt dat er waternimfen wonen. En inderdaad, in het schijnsel van de maan is plotseling de eerste nimf te zien. Een prachtige, ranke verschijning met grote blauwe ogen en lang blond haar. Ze danst zwijgend op het kalme water, maar lijkt de rivier niet aan te raken. Vanachter de donkere, eeuwenoude eiken verschijnen steeds meer waternimfen met kleine lantaarntjes van zilver. Wie vanuit de verte hierheen zou turen zou allemaal lichtjes op het water zien dansen. Hoe graag de rivier ook diep in het bos zou blijven om te zien hoe de waternimfen hun adembenemende dans uitvoeren…het kan niet: de Moldau moet altijd voort, het water is altijd op reis. Na ieder doel is er een volgend doel. Het is de natuur, die doorgaat – altijd in ontwikkeling is. Een nieuwe dag breekt aan, de waternimfen verschuilen zich weer diep in het bos en de gasten van de boerenbruiloft slapen hun roes uit. De Moldau stroomt trager en trager, wordt breder en breder. De rivier is krachtig geworden, groot, majestueus. In de pauken, het koper en het hoge geluid van de piccolo’s hoor je hoe het water zich met geweld naar beneden stort op weg naar de plek waar honderdduizenden mensen hun leven aan de oevers van de rivier hebben opgebouwd. Er doemt een kerktoren op, daken, rookpluimen…. Een prachtige stad komt steeds dichterbij. Het is Praag. En dan stroomt de rivier de Moldau, die begon als een teer stroompje hoog in de bergen, triomfantelijk onder de Karelsbrug door. Hij glinstert in de zon wanneer hij de stad passeert. Vanaf de brug kijkt een jongetje naar de rivier. Hij grijpt in zijn zak, pakt een steentje en gooit het over de brugleuning. Heel lang hoort hij niets, maar dan:

Dat raad je nooit

Edward Elgar – Nimrod uit de Enigma Variaties

Op 21 oktober 1898 plofte Edward Elgar, na een dag lang lesgeven, vermoeid achter zijn piano en improviseerde wat. Eén melodie trok de aandacht van zijn vrouw en zij vroeg hem deze nogmaals te spelen. Om haar een plezier te doen maakte hij er verschillende variaties op. Die improvisatie leidde tot een stuk dat niet alleen ervoor zou zorgen dat Elgar definitief doorbrak als componist, maar ook dat er in Engeland na een aantal eeuwen eindelijk weer eens een stuk was gecomponeerd dat internationale faam kreeg: de Enigma Variaties.
Enigma. Het betekent raadsel. In de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers een codeermachine die de naam Enigma droeg. Ontworpen door Nederlander. Nadat de geallieerden erin geslaagd waren de Enigmacodes te breken, bleek dit van onschatbare waarde te zijn. De informatie die zo aan de Duitsers ontfutseld werd, speelde een uiterst belangrijke rol in het verloop van de oorlog. Maar het enigma van Edward Elgar is altijd een enigma gebleven.

Het totale orkestwerk bestaat uit 14 delen. Ieder deel is een muzikale schets waarin hij een van zijn vrienden karakteriseert. Dit is variatie nummer 10: Nimrod. De beroemdste. Het is een portret van Elgars soulmate, muziekuitgever August Jaeger. Hoewel, het is eigenlijk meer een gebeurtenis die hier centraal staat. Er was namelijk een tijd waarin Elgar dacht aan stoppen met componeren. Maar zijn vriend Jaeger praatte hem moed in. “Doe net als Beethoven”, sprak hij Elgar toe, “die is ondanks zijn doofheid ook doorgegaan met het creëren van muziek.”
Elgar heeft zelf wel aanwijzingen gegeven voor de oplossing van het raadsel, zij het mondjesmaat. Er gaat door het stuk een ander, groter thema. Maar bij de premiere in 1899 zei hij: “The theme never appears”
Er zijn verschillende pogingen gedaan om het raadsel op te lossen. Muziek van Mozart is genoemd en een thema uit de Mattheus Passion van Bach, net als het populaire Rule Britannia of God Save the Queen. Het zijn plausibele oplossingen voor het mysterie. Maar ja, we zullen het nooit zeker weten. Want Elgar nam het enigma in 1934 mee het graf in.

Juk

Pietro Mascagni – Intermezzo uit Cavalleria Rusticana

Vaak heb ik er over gedagdroomd: stel dat Beethoven tien jaar ouder was geworden, wat voor muziek zou hij hebben gemaakt? Of Schubert? Hij werd slechts 31. Wat was zijn plek in de muziekgeschiedenis geweest wanneer hij 40 of 50 was geworden?

Bij de Italiaan Pietro Mascagni is dat heel anders. Hoe zouden wij over hem gedacht hebben wanneer hij was gestorven na het schrijven van zijn eerste opera Cavalleria Rusticana? Het is een verkeerde gedachte, ik weet het. Hij zou 27 jaar geweest zijn, in de kracht van zijn leven. En hij zou de wereld een opera hebben nagelaten vol beloften. Hij leek in de wieg gelegd voor een grootse toekomst. Een toekomst waarin hij zijn tijdgenoot Puccini zou hebben weggeblazen. Dat zouden wij over Mascagni gedacht hebben. Maar het liep anders. Het begin van zijn carrière is een jongensboek. Hij werd in 1863 geboren als zoon van een bakker uit Livorno. Zijn talent werd al gauw gezien en hij kreeg de ruimte om zich verder te ontwikkelen. Maar hij kende ook grote armoede. Het was zijn vrouw die hem inschreef voor een heuse operawedstrijd. Hij componeerde zijn eersteling in recordtempo en won de wedstrijd. En toen. Na de premiere in Rome ging zijn opera naar Florence, Turijn, Bologna, Palermo, Milaan, Genua, Napels, Venetie en Trieste. Binnen een jaar klonk zijn muziek onder leiding van Gustav Mahler in Boedapest. München, Hamburg, St. Petersburg en zelfs Buenos Aires volgden. 27 jaar was hij en een internationale ster. Na de eerste ongekend succesvolle opera zouden er nog 14 volgden. En daarvan werd altijd hoofdschuddend hetzelfde gezegd: “Het is geen Cavalleria Rusticana…” Pietro Mascagni werd 82 jaar. Toen pas werd hij van het juk van zijn eerste opera bevrijd.

De bloem des doods

Leo Delibes – Bloemenduet uit Lakmé

Lakmé is de dochter van een Indiase priester. Samen met haar dienares Malika plukt ze bloemen in het bos en zingt ze het wonderschone Bloemenduet. Ze worden gezien door een Britse officier. Hij is op slag verliefd op haar en zij op hem. In de meeste opera’s, zeker die uit de tijd van componist Leo Delibes, is de liefde tussen twee mensen gedoemd te mislukken. Vooral als de geliefden afkomstig zijn uit twee verschillende culturen. De Britse officier Gerald krijgt de toorn van Lakmé’s vader over zich heen: de priester steekt hem neer. Lakmé redt Gerald, verzorgt hem in het geheim. Zouden ze dan toch gelukkig worden? Maar Geralds meerdere herinnert hem aan zijn plicht tegenover zijn regiment. Hij vertrekt. Lakmé kiest ervoor om met eer te sterven in plaats van in schande te moeten leven: ze vergiftigt zichzelf met bladeren van de Datura bloem. Maar in dit duet is ze nog vol onschuld en plukt ze bloemen vanwege hun schoonheid en niet met de bedoeling ze te gebruiken voor haar zelfverkozen dood.

Flessenpost

Johann Pachelbel – Canon in D

Menig verliefd stel heeft de gang naar het altaar gemaakt in de veronderstelling voor eeuwig bij elkaar te blijven. Dat lukt ongeveer één op de drie echtparen. Het zou mij niet verbazen dat ook één op die drie echtparen de Canon in D van Johann Pachelbel als muziek heeft gekozen bij die belangrijke laatste stappen richting het huwelijk. Het is na Wagners bruiloftslied uit de opera Lohengrin, de meest populaire muziek bij een huwelijksplechtigheid.

Deze noten werden rond 1680 op papier gezet. De wereld moest toen nog 5 jaar wachten op de geboorte van Johann Sebastian Bach. Net als zoveel prachtige muziek, werd dit stuk eeuwenlang vergeten. Maar in 1919 dook het weer op en werd het voor het eerst gepubliceerd als Canon en Fuga. De opmars begon. Er gaat een verhaal dat dit stuk is geschreven voor de bruiloft van de oudste broer van Bach. Het is bekend dat Pachelbel hierbij aanwezig was en dat hij muziek voor deze gelegenheid schreef. Het lijkt logisch, want het wordt immers nog altijd tijdens bruiloften gespeeld.
Wat maakt het nou zo sterk? Of zo toegankelijk? In de bas hoor je het thema. Als een passacaglia-thema blijft het voortdurend als melodisch en tegelijk harmonisch fundament aanwezig. Daarboven variëren de stemmen in de strijkers. Steeds mooier en en virtuoser. De canon wordt volwassen, wordt zekerder, gaat boven de baslijn zweven en ontpopt zich tot een melodie. Simpel. Briljant. Een tijdloze hit.
Midden jaren zestig werd het stuk herontdekt. Het werd gebruikt als geraamte voor talloze hits: Au Champs Elysées van Joe Dassin maar ook With Or Without You van U2 of Afred J Kwak van Herman van Veen. Zelfs Kylie Minogue, de Moody Blues, Aerosmith, de Village People, Nirvana en Oasis gebruikte de hit van Pachelbel om er zelf één te scoren. Producer Pete Waterman, de man achter talloze jaren-tachtig-artiesten als Mel and Kim, Jason Donovan, Rick Ashley, Bananarama – maar misschien maakt het meer indruk als ik zeg dat hij 500 miljoen plaatjes heeft verkocht – zei over dit stuk: ‘De Canon en Fuga is de Godfather van de popmuziek, want iedereen heeft het in de afgelopen dertig jaar op zijn eigen manier gebruikt’. Pachelbel had weinig invloed op de grote componisten die na hem kwamen, zijn populariteit bleef beperkt tot de tijd waarin hij leefde. Maar zijn Canon in D is bekender dan hij zelf ooit geweest is. Ik zie Pachelbel als een eenzame componist op een onbewoond eiland. Zijn Canon en Fuga heeft hij in een fles gedaan die, gelukkig voor hem, eeuwen later op het strand van de bewoonde wereld is aangespoeld. En zo is hij toch een beetje gered.

Alleen de maan kijkt

Ludwig van Beethoven – Adagio sostenuto uit de Mondscheinsonate

Het is nacht wanneer Ludwig van Beethoven door Wenen zwerft. Lange donkere jas, een grijze hoed die over zijn wilde haren is gedrukt. Handen op de rug. In gedachten loopt hij door de verlaten straten. Het is stil. Beethoven denkt aan muziek, zoals altijd. Zijn briljante brein is aan het werk, verschillende tijdloze melodieën dansen door zijn hoofd. Dan hoort hij uit een raam pianospel. Het is zijn muziek. De noten zweven door de koude nacht en weerkaatsen op de natte keien van de straat. Beethoven staat stil en luistert. Zijn muziek…die niet juist gespeeld wordt. Versieringen die hij niet heeft geschreven, tempi die hij niet heeft aangegeven.

Beethoven is op dat moment een ster. Een echt popidool. Er zijn posters van hem in omloop. Hij is onweerstaanbaar voor met name aristocratische vrouwen die hem allemaal zouden willen temmen, maar geen van hen zou dat lukken. Het is dus niet vreemd dat zijn muziek hier door de straten van Wenen klinkt. Hij voelt een woede vanuit zijn ziel opborrelen. Het feit dat zijn muziek niet juist gespeeld wordt kan hij niet van zich afzetten, hij kan niet doorlopen. Het doet denken aan Giuseppe Verdi die ooit op een eenvoudig straatorgeltje zijn muziek hoorde spelen en de verbouwereerde orgelspeler voordeed in welk tempo hij het orgel moest draaien zodat de muziek het best tot zijn recht kwam.
Beethoven stormt het huis binnen. Hij treft aan de piano een meisje dat verschrikt stopt met spelen. ‘Ik ben Ludwig van Beethoven en jij speelt mijn muziek niet zoals ik het geschreven heb!’ Het meisje keert zich naar de componist om. Haar ogen zijn licht en lijken hem niet aan te kijken. Als Beethoven ziet dat er geen partituur op de piano staat en het meisje op de tast opstaat en stamelt: ‘Beethoven..?’ dringt het langzaam tot hem door. Het meisje is blind en probeert zijn muziek met behulp van haar geheugen te spelen. Hij schaamt zich. Hij schaamt zich zo diep. Met zachte stem vraagt hij haar weer te gaan zitten. Zwijgend neemt hij plaats naast haar achter de piano. Hij ziet haar handen trillen. Hij wil iets voor haar spelen, maar wat? Dan kijkt hij uit het raam. Hij ziet de maan. Zo wit als de huid van het meisje. Helder. Als enige getuige van dit nare voorval. ‘Je bent blind’, zegt jij schor. Het meisje knikt. ‘Dan zal ik het maanlicht voor je spelen’. Beethoven legt zijn handen op de toetsen. Hij begint te improviseren en het is alsof het mysterieuze maanlicht uit de piano komt. Het meisje kan het niet zien, maar nu eindelijk horen. Hij speelt tot diep in de nacht, zij zit naast hem en is even niet blind. Ze luistert. Luistert naar de maan die over hun schouder meekijkt.
Er is geen enkele bron die het verhaal bevestigt dat deze prachtige sonate van Beethoven zo aan zijn naam kwam. Maar als je dit verhaal ooit doorvertelt, zeg dat dan niet. Want het is te mooi om niet waar te zijn.

Komt niet voor op de lijst

Aram Khatsjatoerian – Adagio uit Spartacus

Geeft dit je niet het gevoel alsof een voorzichtig opkomende zon haar licht laat weerkaatsen op een oneindige zee? In de fluit hoor je een enkele rimpeling van het water, maar verder lijkt het net een spiegel. En dan de hobo. Het is een vogel die eenzaam met uitgestrekte vleugels dicht boven het wateroppervlak scheert. In de strijkers de zilte, zoute zeelucht, die de kleine sneeuwwitte veertjes in zijn vlucht laat trillen. De vogel vliegt vrij en ongenaakbaar over de kalme, maar machtige zee.
Dit is de beroemdste melodie uit het ballet Spartacus van Aram Khatsjatoerian. De historische figuur Spartacus, die als ontsnapte slaaf een leger formeerde en het opnam tegen de Romeinen. Het is een metafoor. Spartacus is Khatsjatoerian en de Romeinen de Sovjet Unie tegen wie hij een verloren strijd vocht. En dan zingt het orkest de ballade van vrijheid. De grootsheid van de natuur. Het is mijn eigen fantasie, want alleen ik denk dat dit gaat over een vogel die over het water vliegt. Maar ik hoor graag het verlangen naar vrijheid in de muziek van Aram Khatsjatoerian, de in Georgië geboren componist die samen met Prokofjev en Shostakovich zou uitgroeien tot de drie muzikale Titanen van de Sovjet Unie. Maar ook buiten het grote rode rijk was hun naam en faam onomstreden.

Khatsjatoerian werd in 1903 in een klein dorpje nabij Tbilisi geboren. Hij was een Sovjetburger en een communist tot in iedere vezel van zijn lichaam. Maar onder het bewind van Stalin was niemand veilig, dus ook niet de meest trouwe en loyale dienaars van de CCCP. ‘Onharmonische, antidemocratische muziek, waarbij de weg van de traditionele Russische melodie wordt verlaten voor een kakafonische en chaotische opeenhoping van geluiden, die de invloed verraden van de huidige modernistische bourgeoismuziek van Europa en het Westen’, zo oordeelde de Opperste Sovjet op 10 februari 1948 over de muziek van Khatsjatoerian, maar ook over die van Prokofjev en Sjostakovitsj. De drie werden gedwongen om openlijk excuses te maken. Aan het gezag en aan het volk. Dat werd gedaan. Khatsjatoerian vertelde later, dat hij zich vermorzeld voelde, vernietigd. En dat niets van zijn excuses oprecht was, maar dat hij geen keuze had. Een duistere periode vol achterdocht en getreiter volgde. Zes jaar later, in 1954, schreef hij dit ballet. Hij heeft zijn liefde, woede, frustratie en wanhoop verpakt in deze muziek. Het koper kondigt gevaar aan. In de verte kleurt de lucht grijs en snel daarna inktzwart. Er vormt zich een steeds groter wordende donderwolk die zich opricht als een reus. Dan wordt de hemel doorklieft door een helwitte bliksemflits. De vogel vliegt dwars door de duistere wolkenmassa. Sluit zijn ogen, sluit uit zijn bek en klapt met zijn wieken voor zijn leven, dwars door het oorverdovende gebulder. Net als Khatsjatoerian deed in zijn duistere jaren. Een keer geraakt worden door de bliksem die als een zwaard uit de hemel neervalt en het is voorbij. Dapper vliegt hij door, wachtend op het einde…maar dan: de zon!
Spartacus werd door vriend en vijand omhelst. Khatsjatoerian werd weer in genade aangenomen en, zoals dat in de Sovjet Unie ging, werd hij plotseling overladen met onderscheidingen die namen hebben als: Lenin Prijs, Stalin Prijs, Sovjet Staatsprijs. Het lijkt bijna een eerbetoon aan de Communistische Partij dat hij stierf op 1 mei 1978, de Dag van de Arbeid. Hij kwam in elk geval beter aan zijn eind dan Spartacus, die uiteindelijk door de Romeinen werd verslagen en gekruisigd. Heeft Khatsjatoerian zijn strijd gewonnen? Oordeel zelf.
Voor iedere noot die Khatsjatoerjan heeft geschreven kleeft het bloed van duizend onschuldige mensen aan de handen van Stalin. Toch werd Stalin bij een verkiezing van ‘Grootse Rus Allertijden’ derde. Khatsjatoerian was in het rijtje in geen velden of wegen te bekennen. Net als de vogel die over de zee vloog.

Ladykillers

Luigi Boccherini – Menuet

Luigi Boccherini werd in 1743 geboren in het Italiaanse Lucca. Hij was een typische rococo-componist. Zijn muziek is charmant, licht en opgewekt. Vandaar dat je deze muziek hoort wanneer je in de lift van een hotel staat of als je in de wacht bent gezet omdat de helpdeskmedewerker je dossier niet kan vinden. Ik had er vroeger zelfs een speeldoosje van, zo bekend is het. En goed. De vraag is: is het zo goed omdat we het overal horen of horen we het overal omdat het zo goed is?
Boccherini was een cellist met bescheiden succes en hij belandde van Lucca in Madrid. Hij werkte voor de broer van de Koning van Spanje, de Koning van Pruisen en de Hertog van Benavente de Ossuna. Boccherini heeft 141 strijkkwintetten op zijn naam staan, bijna 100 strijkkwartetten, een dozijn gitaarkwintetten, talloze trio’ s en sonates. Hij stierf op de haast klassieke wijze, namelijk in armoede, in Madrid in 1805, waar hij zijn laatste broodheer had gediend. En daarna…hij werd vergeten. Hij had een van die obscure Italiaanse componisten kunnen zijn waarover zelfs een expert zijn schouders ophaalt. Maar Boccherini gooide tijdens zijn leven onbewust één reddingsboei uit die hem zou behoeden voor een zekere verdrinkingsdood in de wrede zee der vergetelheid: een menuet. Dit Menuet. Uit het Strijkkwintet in E, opus 11 nr.5. Dit juweeltje, dit prachtige miniatuurtje. Men noemt het dan ook terecht het Boccherini menuet.
Het duurde nog tot 144 jaar na zijn dood voordat Boccherini weer ging leven. We gaan naar Parijs, het is 1949: twee Italiaanse muzikanten ontdekken daar 141 vergeten strijkkwintetten. Hieronder bevindt zich ook dit menuet met het inmiddels zo bekende melodietje. Dat lag daar al die tijd te wachten om in ons collectieve geheugen te worden gegrift. Eenmaal terug in Rome beginnen de twee muzikanten een nieuw ensemble, het Boccherini Quintet. Hiermee spelen ze zijn muziek over de hele wereld. Zes jaar later, in 1955 wordt een film gemaakt, de Ladykillers. Een briljant verhaal: scriptschrijver Willam Rose beweerde dat hij het hele script had gedroomd en de volgende dag opschreef. Een groep bankovervallers bereidt een kraak voor. Ze huren een kamertje bij een Brits dametje. Dit oude besje staat de hele dag door het raam te gluren en ziet overal iets verdachts in. Maar niet in de vier zware jongens die onder haar dak een roof beramen. Ze hebben haar wijs gemaakt dat ze muzikanten zijn en hebben de hele dag een plaat van het Boccherini Kwintet met dit Menuet op de platenspeler liggen. Als het dametje aan de deur klopt om de thee te brengen nemen zij allevier een instrument ter hand. Een perfecte dekmantel. De film werd een hit, Boccherini’s Menuet misschien nog wel een grotere.
Iemand die Boccherini letterlijk heeft opgegraven is van een heel ander kaliber. Benito Mussolini, de fascistische leider van Italië. Hij liet de beenderen van de componist in 1927 weer terug naar Lucca komen. Dat is een twijfelachtige eer… Mar ach, sommige muziek is zo goed, dat zelfs de duivel erop danst.

Ajax

Dmitri Sjostakovitsj – Waltz II uit Jazz Suite 2

Het is maar de vraag of deze tragi-komische melodie van Dimitri Shostakovich zo algemeen bekend zou zijn geworden als Ajax in 1995 niet van Bayern München had gewonnen. De ploeg uit Amsterdam stond op het punt om voor het eerst sinds 1973 de finale van het Europese hoofdtoernooi de bereiken en leidde halverwege de wedstrijd. In de rust liep een man in rokkostuum en met een kapsel uit de vorige eeuw naar de middenstip. Het was André Rieu. Hij zou zich in een krappe vier minuten naar een
nationale doorbraak strijken. Op een plastic viool, want het regende en dat is funest voor je instrument, zeker als je een Stradivarius hebt… Op de maat van de muziek bewogen tienduizenden vlaggetjes van links naar rechts. De stemming was niet vrolijk of opgewonden maar elektrisch geladen en extatisch. De muziek van de Rus Shostakovich, die toch niet bekend staat om zijn grote toegankelijkheid, ging als een warm mes door de boter. Een kwestie van de juiste plek en het juiste moment. Had Ajax op achterstand gestaan, of zelfs gelijk, dan was er niet gebeurd wat er gebeurde. Maar Ajax leidde met 3-1. Niet moeizaam of met geluk, maar met weergaloos voetbal. Ajax walste over de Duitsers heen. En alsof het allemaal zo bedacht was klonk er een wals door het stadion die perfect weergaf wat iedereen voelde. En het past zo bij Dmitri Shostakovich, de man die in deze wals dood en leven met elkaar verweeft. Alsof je half dronken over een kermis van Fellini strompelt. De flikkerlichten verblinden je, een vrouw met uitgelopen mascara lacht hysterisch, een man zonder benen praat met zichzelf terwijl hij een fles wodka aan zijn lippen zet. Waarom spreekt het zo aan? Omdat het in het leven raar kan lopen, dat is wat de muziek zegt. Dus: Leef! Leef!

In gesprek met God

Joaquín Rodrigo – Adagio uit het Concierto de Aranjuez

Rodrigo werd in z’n derde levensjaar blind. Als jongetje werd hij naar een blindenschool in Valencia gestuurd waar hij zijn eerste muzieklessen kreeg. En na het horen van Verdi’s opera Rigoletto wist hij het: hij wilde componist worden. Met dit stuk, het Concierto de Aranjuez, heeft hij zijn naam in steen gebeiteld in de eregalerij van de muziekgeschiedenis en heeft hij de klassieke gitaar het meest volwassen concert uit de muziekliteratuur geschonken.
Het stuk lijkt over de prachtige tuinen van Aranjuez te gaan. Deze tuinen liggen in de omgeving van Madrid en horen bij het buitenverblijf van de Koning. Het paleis en de tuinen werden rond 1560 ontworpen en gebouwd in opdracht van Filips II, de man die over het Spaanse rijk heerste in de gloriedagen. De prachtige tuinen zijn aangelegd om de koninklijke residentie te beschermen tegen het stof en de droogte van midden Spanje en worden door de rivieren Taag en Jarama van water voorzien. Het is daar schitterend. In de tuinen vind je de meest bijzondere kleurschakeringen. Deze omgeving heeft Rodrigo geïnspireerd om dit concert te schrijven. Maar hoe? Hij was blind. Hij moet door dit paradijs gelopen hebben en zijn handen langs de bloemen, bladeren en struiken hebben laten gaan, precies zoals hij zijn handen zacht en bedachtzaam langs de snaren van de gitaar liet glijden. Misschien waren het de geuren en de lichte bries die hem datgene influisterden wat hij niet kon zien? Zelf zei Rodrigo over dit concert: “Het vangt de geur van de magnolia’s, het zingen van de vogels en het ruisen van de fonteinen”.

Rodrigo schreef het stuk in 1939. Niet mijmerend in de tuinen zelf, maar in Parijs. In Spanje woedde een verwoestende burgeroorlog en Rodrigo was bang dat deze oorlog de rijke Spaanse cultuur zou vernietigen. Daarom probeerde hij elementen van die cultuur te vangen in zijn muziek.
Die missie is geslaagd. Je voelt de schoonheid van de natuur, de sierlijke vormen van het paleis. Maar toch ook het verval, de weemoed. De scheuren in de muren als je beter kijkt, de verwelkte bloemen, de onzekere toekomst. In 1991 werd Rodrigo door Koning Juan Carlos in de adelstand verheven. Hij kreeg de klinkende titel ‘Marques de los Jardines de Aranjuez’: Markies van de tuinen van Aranjuez. Een terechte erkenning voor de wijze waarop hij met zijn concert de bijzondere Koninklijke Spaanse tuinen onsterfelijk heeft gemaakt. Pas in 1995, vier jaar voor de dood van de componist, vertelde Rodrigo in een interview voor het eerst waar de muziek werkelijk over gaat. Het Concierto de Aranjuez werd gecomponeerd in de zwartste periode uit Rodrigo’s leven. Hij en zijn vrouw hadden net hun eerste kindje verloren. Met deze muziek probeert Rodrigo een dialoog aan te gaan met God.
Wanneer je het stuk opnieuw beluistert hoor je een cadans, een ritme, een hartslag die nooit stopt. Dat is de hoop op leven. Een smeekbede aan God op de allermooiste manier om dan tenminste zijn vrouw, die tijdens de ongelukkige bevalling in levensgevaar verkeerde, in leven te laten. Dat gebeurde. Zij schonk Rodrigo alsnog een dochter: Cecilia. Cecilia is nu de Markiezin van de tuinen van Aranjuez. En niet alleen heeft zij in tegenstelling tot haar oudere zusje het levenslicht gezien, zij kan in tegenstelling tot haar vader de prachtige kleuren van de tuin die hij bezong wel zien. Maar het mooiste beeld van de tuinen krijg je toch als je nu je ogen dicht doet en luistert…

De Plataan

Georg Friedrich Händel – Ombra mai fù

Georg Friedrich Händel, ik hou van die man. Waarom? Omdat hij ooit een zangeres aan haar enkels uit het raam hing, omdat ze zijn muziek niet goed zong. En omdat hij naar Nederland kwam om Rembrandts te kopen. En omdat hij voor drie personen bestelde als hij alleen at. En omdat hij deze aria schreef, afkomstig uit de opera Xerxes, die na vijf voorstellingen van het toneel verdween. Een opera die in de negentiende eeuw alsnog een hit werd.

Teder en machtig zijn de takken van mijn geliefde plataan
Dat het geluk je mag toelachen
En dat donder, bliksem en storm jouw rust nooit zullen verstoren
En dat de roofzuchtige wind je nooit zal ontheiligen
Nooit was een schaduw van welke plant dan ook meer dierbaar, lieflijker of zoeter.

Lees en luister ook

• Top 24 Tijl Beckand

• Kijk Tijl vertelt Neptunus

• Column Tijl over Charles

• Favorieten van Tijl Beckand

• Muziek en Sprookjes

• Componist in clip Ludwig van Beethoven