Favorieten van Tijl Beckand

Het mysterie achter de veertien noten uit De Nieuwe Wereld van Dvořák

Wie regelmatig De Tiende van Tijl kijkt, krijgt een mooi beeld van de grote vijver van Nederlandse talenten in de klassieke muziek. Mozart hoef je niet per se te spelen in pinguïn-pak, maar komt ook tot zijn recht in hippe spijkerbroek. Zijn muziek is tenslotte van alle tijden. Presentator Tijl Beckand richt zich vooral op de verhalen rondom de beroemde werken en de componisten, onder het mom dat elke handdoek een haakje nodig heeft om aan te hangen. ‘Het is niet voldoende om te zeggen dat iets mooi is, je moet het ook betekenis geven’, zegt hij. Een goed voorbeeld ervan staat op de lessenaar naast zijn bureau: de partituur van de Enigma Variaties van Edward Elgar, muziek waarin de Britse componist zijn dierbaren portretteerde, met hier en daar nog een onopgelost raadsel. Dit zijn meer dan alleen noten. Van één variatie weten we niet over wie die gaat en Elgar heeft het ook nooit willen onthullen.

Meer van zulke muzikale mysteries komen in deze reeks van De Tiende van Tijl langs. ‘Bijvoorbeeld de vraag’, zegt Beckand, ‘waarom Antonin Dvořák in zijn beroemde Negende Symfonie, “De Nieuwe Wereld”, welgeteld veertien noten schrijft voor de tuba in het langzame deel. Zeven in het begin en zeven aan het slot ervan. Mooie noten, hoor, daar niet van, maar toch… het lijkt een beetje zinloos. Er doen twee verhalen over de ronde. In het eerste had Dvořáks vrouw een affaire met de tubaïst, en nam de componist op deze manier wraak. In de tweede lezing was het juist Dvořák die er een verhouding op nahield met de echtgenote van de blazer. Met die veertien noten zorgde hij ervoor dat de tubaïst bij de repetities moest zijn. Wat hem dan de gelegenheid gaf zijn minnares ongestoord te bezoeken.’

‘Franklin vond de glasharmonica uit en schreef de Amerikaanse onafhankelijkheidverklaring’

De klassieke muziek is een lange geschiedenis van verhalen die vaak even klinkend zijn als de noten zelf. Neem nou de historie van de vergeten instrumenten. Waarom raakten het harmonium – ‘ook wel de gereformeerde hometrainer genoemd’, grijnst Beckand – de theremin en de baryton uit het zicht? Of de glasharmonica, een instrument waarvoor toch niet de misselijkste componisten werk schreven? Zet ze maar op een rij: Georg Friedrich Händel, Carl Philipp Emanuel Bach, Wolfgang Amadeus Mozart, Ludwig van Beethoven, Gaetano Donizetti, Richard Strauss. ‘Mozart liet zich in zijn sterfjaar inspireren’, weet Beckand, ‘door de schoonheid van de blinde Marianne Kirchgessner, een virtuoos op de glasharmonica. Het instrument kreeg zijn definitieve vorm in 1761 in de handen van een Amerikaanse wetenschapper, Benjamin Franklin. Een jaar of vijftien later werd hij beroemd als een van de Founding Fathers van de Verenigde Staten. Hij was de belangrijkste schrijver van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring.’
De glasharmonica had bewonderaars en vijanden. De violist Niccolo Paganini noemde haar het ‘engelachtige orgel’. Maar sommige Duitse steden verboden het instrument aan het begin van de negentiende eeuw: het zou dieren angst aanjagen, vroeggeboorten veroorzaken en bespelers ervan tot waanzin drijven. En zo stierf het gezang van de glasharmonica uiteindelijk langzaam weg. ‘Al zijn er nog wel wat musici die haar bespelen’, zegt Beckand.

‘De opera in Warschau kreeg een speciale gang voor communistische kopstukken’

Beckand ging voor de nieuwe reeks ook op reis. Elke aflevering portretteert hij een operahuis. Zes in totaal: Londen, Warschau, Hamburg, Barcelona, Parijs en – uiteraard – Amsterdam. ‘We koppelen die theaters aan een opera uit dat land. Carmen van Georges Bizet hoort bij de Opera Comique in Parijs, ze heeft er zelfs een standbeeld. Bij Covent Garden gaan we nader in op The Fairy Queen van Henry Purcell. Maar wat is nou de beroemdste Poolse opera? Met die vraag kun je zelfs menig verstokte liefhebber in de hoek drijven. Het blijkt Halka van de componist Stanislaw Moniuszko, naar wie de grote zaal in Teatr Wielki in Warschau is genoemd. Het verhaal gaat over het arme meisje Halka uit een bergdorp, dat zich heeft laten verleiden door een rijke jongen. Hij verraadt hun liefde, trouwt met iemand anders en zij verdrinkt zichzelf in de rivier.’
Elk operahuis kent wel een bewogen geschiedenis. Bombardementen in de Tweede Wereldoorlog veranderden de theaters in Hamburg en Warschau in spookachtige ruïnes. ‘Bij de herbouw van het Poolse operahuis – dat pas in 1965 heropende – werd er een speciale tunnel aangelegd waardoor communistische kopstukken ongestoord naar hun loges konden lopen. De politieke leiders die hun mond altijd vol hadden over het volk, wensten dat volk niet te ontmoeten. We mochten die gang helaas niet filmen. “Misschien heb ik hem nog eens nodig”, zei de directeur.’

‘Nederland vond een operahuis elitair, elders zijn ze er trots op’

Hamburg en Warschau waren niet de enige operahuizen die aan de vlammen ten prooi vielen, in Barcelona brandde zo’n twintig jaar geleden het Liceu af, waarna de inwoners van de stad miljoenen bij elkaar brachten om het theater in al zijn glorie te herbouwen. Er waren indrukwekkende beelden van de zingende sopraan Montserrat Caballé te midden van de smeulende puinhopen.
‘Al die operahuizen verrezen tenslotte weer uit de as’, zegt Beckand. ‘Meestal omdat de bevolking dat wilde. Hoe anders ging dat hier in Nederland, waar geen operahuis was, tot de komst van de Amsterdamse Stopera halverwege de jaren tachtig van de vorige eeuw. Dat stuitte op tegenstand. Sommige omwonenden kieperden bouwketen in de Amstel of richtten andere vernielingen aan uit protest. Een operahuis vond Nederland veel te elitair. Elders heerst een ander gevoel. Daar is de bevolking trots op zijn muziektheater. In Hamburg komen regelmatig duizend mensen naar de repetities.’

Stem op jouw favoriete fragmenten

De Tiende van Tijl is te zien vanaf donderdag 26 maart bij AVROTROS op NPO2 om 20.25 uur.

Op 7 mei eindigt dit seizoen met een compilatie van de mooiste fragmenten uit seizoen 1 tot en met 3.
Stem op jouw vijf favoriete fragmenten en help Tijl bij de samenstelling van deze uitzending!

Lees en luister ook

• Top 24 Tijl Beckand

• Top Hits Tijl Beckand

• Meesterwerk Chopin Préludes

• Playlist H2Opera

• Column Tijl Beckand

• Top 20 Cellowerken