Joost Galema | 18 november 2015

In de spotlights Erik Bosgraaf

Erik Bosgraaf © Marco Borggreve

Muziek van Georg Philipp Telemann is onweerstaanbaar levenslustig en dichtbij, zeker als blokfluitist Erik Bosgraaf zich erover ontfermt. ‘Telemann gooide zijn noten niet naar beneden vanuit een ivoren toren. Hij wilde niet boven, maar naast de mensen staan.’

‘Telemann was een echte humorist’

Wie begint op de blokfluit leert al snel de naam van Telemann kennen. ‘In mijn bladmuziek staan de hanenpoten van een twaalfjarige’, zegt Erik Bosgraaf. Onlangs maakte hij een ‘trip down memory lane’ door met klavecinist Franscesco Corti alle blokfluitsonates van de Duitser op te nemen. Bosgraaf is verknocht aan de barokcomponist, ‘omdat hij zo goed weet te spelen met de verwachtingen van de luisteraar. Telemann speelt als een echte humorist met plotselinge stiltes. Er zit een mooie opbouw in zijn sonates: het eerste deel is altijd gedragen, in het tweede toont Telemann met een fuga zijn ambachtelijke meesterschap, dan grijpt hij in het derde weer terug op een langzame melodie om tenslotte in het slotdeel ons te trakteren op zijn virtuoze grappen.’

‘Bij Bach heb je als improvisator weinig in te brengen’

Op het eerste gezicht is dat niet af te zien aan de partituur, erkent Bosgraaf. ‘Telemann valt of staat met de uitvoering. Waar het je bij Bach al gaat duizelen van de getalsverhoudingen als je alleen zijn noten leest, daar ziet muziek van Telemann – en ook van een Jacob van Eyck – er op het oog simpel en saai uit. De schoonheid ervan lijkt op kunstgeschiedenis. Je kunt voor een schilderij staan en dan zie je een naakte man en vrouw met een appel. Maar als iemand je vertelt dat het om Adam en Eva gaat en dat zij op het punt staan om een zonde te begaan, die de wereld zal veranderen, dan sluipt plotseling spanning zo’n kunstwerk binnen. In Telemanns partituren staat praktisch niets over articulatie of accenten, maar juist daarmee geeft hij me een enorme vrijheid om als musicus het verhaal vorm te geven. Tegenover hem staat een Johann Sebastian Bach als een enorme controlfreak. Prachtig om te spelen, daar niet van, maar Bach blijft Bach, bij hem heb je als improvisator weinig in te brengen. Dat is het domein van Telemann en Händel. Bach heeft iets obsessiefs met zijn tot in absurdum doorgevoerde harmonieën. Dat doet me altijd denken aan een kunstwerk van Escher, die je ook ondersteboven en achterstevoren kunt bekijken en waar allerlei beelden in beelden verborgen zitten.’

‘Hij moest veel geld dienen want zijn vrouw was gokverslaafd’

Hoewel Telemann een van de populairste en meest productieve componisten van de barok was, zijn figuren als Bach, Händel en Vivaldi in de loop der tijden boven hem uitgegroeid. Dat komt mede door de beeldvorming, vindt Bosgraaf. ‘Telemann past simpelweg niet in romantische plaatje van de 19de eeuw. Dat dweepte met de componist als een kunstenaar die vanuit een ivoren toren zijn noten naar beneden wierp. Het concept genie – iemand die boven anderen verheven is – past niet bij Telemann. Hij wilde tussen de mensen in staan. Zijn blokfluitmuziek bijvoorbeeld schreef hij grotendeels voor de musicerende burgerij, niet voor de professionals van een koninklijk hof. Telemann moest nogal wat geld verdienen, want zijn vrouw was gokverslaafd. Dat was niet eenvoudig. Maar hij was een goede ondernemer. Hij gaf het eerste muziektijdschrift uit. Daarin stond muziek die mensen thuis konden spelen. VVD-fractieleider Halbe Zijlstra zou trots zijn geweest op Telemanns commerciële instinct’, voegt hij er ietwat cynisch aan toe. ‘Veel van de muziek schreef hij in feuilletonvorm. Het tweede deel van een blokfluitsonate werd dan gepubliceerd in het volgende nummer. Hij had een lijst met honderden abonnees over heel Europa. Soms stel ik me hem voor, dan zie ik hoe hij zelf het notenschrift in spiegelbeeld graveert voor het drukproces.

‘Telemann was een enorme kosmopoliet’

Zoals bij Bach verwerkt Telemanns tal van nationale stijlen in zijn muziek: Duits, Frans, Italiaans, Pools. ‘Hij woonde in Hamburg, als Hanzestad een van de grote handelscentra van Europa, dus hij toegang tot de laatste modes en ontwikkelingen. Telemann was een enorme kosmopoliet, met een brede interesse. Händel en hij stuurden elkaar bijvoorbeeld bloembollen. Hij werkte ook aan het Oost-Pruissische hof in het huidige Polen. Daar schreef hij hilarische verhalen over. Hij leerde daar Poolse volksmuziek kennen. “Daaruit kan een componist een leven lang inspiratie halen”, vond hij. Dat waren deuntjes voor mensen met drie hersencellen en zes bier achter de kiezen. Je moest erop kunnen dansen. Maar Telemann integreerde die “brute” muziek fantastisch in zijn eigen composities. Door die invloeden zijn de blokfluitsonates – ze staan allemaal op dit album – geen stukken van dertien in een dozijn. Eigenlijk is deze opname het begin van een lange aanloop naar het Telemannjaar 2017 als we zijn 250ste sterfdag gedenken. Hij is altijd mijn favoriete componist geweest.’
Deze maand verschijnt er ook een album met het Blokfluitconcert dat Willem Jeths speciaal voor Erik Bosgraaf schreef.