Classics To Go | 28 mei 2024

Componist Alexander Scriabin

Alexander Scriabin begon als het Russische antwoord op Frédéric Chopin, die de eenvoud als het eindpunt van de muziek beschouwde. Maar de Rus ruilde de eenvoud in voor de filosofie dat zijn muziek een nieuwe wereld en mensheid zou scheppen. Een verzamelbox met zijn hele oeuvre op achttien cd’s toont deze fascinerende ontwikkeling.

‘Eenvoud is de kroon op de kunst’

Hij was een klein en wat ziekelijk kind, maar in het hart van Alexander Scriabin (1872-1915) brandde een groot vuur. Evenals de twee maanden jongere Nederlandse kunstenaar Piet Mondriaan geloofde deze Rus dat zijn muziek het fundament zou worden van een nieuwe wereldorde, van een herboren mensheid. Dat besef kwam met de jaren. In zijn vroege werken borduurt hij voort op de traditie van de Poolse pianist en componist Frédéric Chopin. ‘Eenvoud is het hoogste doel, dat je bereikt wanneer je alle problemen hebt overwonnen’, vond Chopin. ‘Na het spelen van alle noten, en nog meer noten, komt eenvoud naar boven drijven als de kroon op de kunst.’ Die eenvoud is bij Chopin bedrieglijk, want erachter ligt juist een wereld aan zeggingskracht. En dat geldt ook voor de vroege pianowerken van Scriabin, die nog zoekende was naar de ideale vorm voor zijn ideeën.

‘O wonderbaarlijk beeld van goddelijk bestaan’

De grote Russische schrijver Leo Tolstoi roemde Scriabins werk als ‘een oprechte uitdrukking van genialiteit’. Naarmate de jaren vorderden wilde de componist zijn religieuze en filosofische ideeën verwerken in muziek. Zeker nadat hij ook voor orkest ging schrijven, ontwikkelde Scriabin zich van een Russische Chopin, tot een Russische Wagner. Niet dat hij ooit een opera zou maken – hij blonk niet uit in het schrijven voor stem – maar net als de Duitser raakte Scriabin geobsedeerd door het idee van een Gesamtkunstwerk, een werk waarin alles wat de mensheid had voortgebracht zou kunnen samenvloeien. Zijn geloofsbelijdenis was misschien het slotdeel van de Eerste Symfonie, waarin hij zangers liet opdraven voor een eerbetoon aan de kunst. ‘O wonderbaarlijk beeld van goddelijk bestaan, onbedorven kunst van harmonie’, zo begint de eerste strofe. ‘Aan jou offeren we in concertvorm onze lof, geboren uit begeestering.’ De kernzin van deze tekst – althans de filosofie waarin Scriabin heilig geloofde – is: ‘In de vermoeide en zieke geest geef jij leven aan een systeem van nieuwe gedachten.’

Scriabin zocht naar de geheime kennis over het goddelijke

Scriabin ontwikkelde zich vanuit Chopins idee van eenvoud tot een componist die steeds complexer werd in zijn vormen. Hij wierp de traditie van zich af, ontwikkelde een eigen vorm van atonaliteit, die esoterische sferen oproept. Soms lijkt zijn muziek geen tempo te hebben, alsof de tijd stilstaat en er enkel sprake is van een wiegende beweging of zwevende klanken. Scriabin zocht zijn heil in filosofie en vooral theosofie, een mystieke stroming die zoekt naar de geheime kennis over het goddelijke. In die kringen beschouwden mensen de Rus als ‘de pionier van de nieuwe muziek van de herboren westerse beschaving en de vader van de musicus van de toekomst’. Hij zag zichzelf ook als een muzikale profeet. Of misschien meer nog. In een notitieblok schreef Scriabin eens: ‘Ik ben God.’ Sommige critici herkenden in zijn muziek wel iets wat de wereld van de mens overstijgt. Een van hen meende in het Pianoconcert ‘een glimp van de hemel’ op te vangen.

Zijn Mysterium moest het begin van een nieuwe mensheid worden

Helaas was Scriabins lichaam niet zo sterk als zijn geest. Hij koesterde plannen voor een immens kunstwerk Mysterium. ‘Een geweldige religieuze verbinding van alle kunsten’, schreef hij, ‘die de geboorte van een nieuwe wereld zal aankondigen. Een orkest, een groot gemengd koor, visuele effecten, dansers, een processie, wierrook en ritmische teksten. De kathedraal waarin we het zullen uitvoeren, zal niet gemaakt zijn van één soort steen, maar zal voortdurend veranderen met de sfeer en de beweging van Mysterium, met behulp van nevels en licht.’ Scriabin koos de Himalaya als de plek waar zijn levenswerk moest worden uitgevoerd. Op het moment van de uitvoering, geloofde hij, zou de oude wereld verdwijnen en plaatsmaken voor een nieuwe. Uiteindelijk kwam het er niet van, zijn menselijke omhulsel liet Scriabin in de steek. Hij stierf 43 jaar oud, een jaar na het begin van de Eerste Wereldoorlog, een gebeurtenis die – dacht hij – zou uitmonden in de Apocalyps, waaruit zijn nieuwe wereld zou verrijzen. Het mocht niet zo zijn. De laatste drie cd’s van de box zijn gewijd aan zijn megalomane Mysterium, waarvan Scriabins landgenoot Alexander Nemtin een reconstructie maakte.