Componist Jean Sibelius

Strijkkwartet in Es

Jean Sibelius groeide op als lid van een hecht gezin vol amateurmuzikanten in het Finse stadje Hämeenlinna. De ambitieuze tiener wilde maar al te graag vertrekken, een verlangen dat werd vervuld met de aanleg van een nieuwe spoorweg die het stadje verbond met de zestig kilometer verderop gelegen hoofdstad Helsinki. Die spoorweg zorgde echter ook voor een tragedie in het gezin Sibelius, het tyfusvirus waaraan Jeans broertje Christian bezweek was waarschijnlijk met een treinreiziger de stad binnengekomen.

Als vaardig cellist was Christian waarschijnlijk een van de eersten die het in 1885 voltooide strijkkwartet van de 20-jarige Jean speelden. Het werk staat voor een afscheid van Hämeenlinna. De latere stijlkenmerken van de componist zijn nog niet echt te horen in dit kwartet, dat meer aan Haydn doet denken.

Kullervo

Hier begon het allemaal: Sibelius’ carriere, zijn volwassen leven, de muzikale beschrijving van zijn geliefde Finland en de muzikale emancipatie van het land. In deze symfonie, door de inmiddels in Helsinki gevestigde Sibelius in 1892 voltooid, groeide de componist van de zoveelste talentvolle maar anonieme Noord-Europeaan uit tot een musicus die de aard van zijn land op innovatieve wijze kon uitdrukken in prachtige muziek.

Dit werk vindt gedeeltelijk zijn oorsprong in de traditionele Finse ‘runenzang’, een wonderlijke en prachtige ritmische volkszang, waarin verhalen – waaronder dat van de held Kullervo – van generatie op generatie werden doorverteld. Deze stijl van zingen heeft veel invloed gehad op de gezongen delen van dit stuk. Sibelius’ vijfdelige werk voor orkest, zangsolisten en koor haalde zelfs de ouders van zijn vriendin Aino ertoe over in te stemmen met een huwelijk.

Demanten på marssnön, Op.36/6

Dit sombere lied, over een glinsterende diamant in de sneeuw, is onderdeel van een reeks van zes liederen die Sibelius’ aan het begin van de twintigste eeuw schreef, op Zweedse teksten. Het was politiek gezien een moeilijke tijd voor Sibelius. Net als alle Finse componisten werd hij onder druk gezet om alleen de Finse taal te gebruiken, ter bevordering van de Finse identiteit en de zo gewenste onafhankelijkheid van Rusland. Sibelius wilde dat als geen ander, maar als Zweeds sprekende Fin koos hij voor zijn ontroerende, eenvoudige liederen toch vaak voor Zweedse teksten. In deze tot de kern teruggebrachte muziek, voel je hoe dicht de componist bij de tekst betrokken is.

Vioolconcert

Sibelius speelde viool en droomde ervan een echte virtuoos te worden. Deze droom wist hij niet waar te maken, iets dat jaren aan de componist bleef knagen. In plaats van zich daarbij neer te leggen, bleef een mislukte auditie voor de Wiener Philharmoniker gedurende zijn studietijd in die stad van 1891-92, hem kwellen.

Sibelius bezat simpelweg niet de techniek en het elan van een virtuoos, en ook niet het temperament. Zijn gewoonte om voor een concert te drinken heeft hem in dit opzicht ook niet geholpen. Maar zijn Vioolconcert (1905) is een mooiere bijdrage aan de wereld van de viool dan welke musicus dan ook ooit zou kunnen schenken. Het stuk bevat iets van zijn onvervulde droom, maar bevestigt ook zijn diepe en virtuoze begrip van het instrument.

Symfonie Nr.5

Tussen 1910 en 1914 had Sibelius te kampen met financiele problemen en problemen met zijn gezondheid, hij had een keeloperatie nodig nadat hij kanker gehad had. Ook Finland had het moeilijk, Rusland verstevigde haar grip op de provincie. Terwijl Europa zich opmaakte voor de oorlog, kampte Finland met massale slachtpartijen en de vernietiging van haar houtexport. ‘Alweer diep in het slijk, maar ik begin de berg al te zien die ik zal beklimmen’, schreef Sibelius in zijn dagboek toen hij aan zijn Vijfde Symfonie begon.

Op 12 april 1914, zag Sibelius iets dat grote indruk op hem zou maken. Het was een zwerm van zestien zwanen, die ter migratie opstegen van het meer naast zijn huis in Järvenpää. ‘Een van mijn beste ervaringen,’ schreef hij in zijn dagboek, ‘het laatste thema van de Vijfde Symfonie… legato in de trompetten.’ De vlucht van de zwanen wordt een symbool van hoop, alsof de componist geloofde dat ook hij ooit bevrijd zou worden van zijn aardse zorgen.

Tapiola

Naast de curieuze muziek die Sibelius schreef voor bij Shakespeares toneelstuk The Tempest, is Tapiola het laatste significante orkestwerk dat we kunnen beluisteren. De manuscipten van zijn Achtste Symfonie vernietigde hij helaas. Tapiola is een imponerende en afschrikwekkende schildering van Finlands gigantische bossen. Het werk toont de wanhoop en de frustratie die Sibelius als oude man ervaarde, maar bevat ook een nieuwe, harde en kille muzikale taal die misschien ook in zijn Achtste te horen is geweest.

Na 1926, het jaar waarin Tapiola werd geschreven, leefde Sibelius nog drie decennia waarin hij zeer weinig muziek schreef. Uiteindelijk stierf hij aan een hersenbloeding. Luisterend naar Tapiola is het inderdaad moeilijk je voor te stellen hoe hij na dit werk verder had moeten gaan.

Lees en luister ook

• Playlist Het beste van Jean Sibelius

• Album van de week De piano van Sibelius

• Componist Edvard Grieg

• Componist Carl Nielsen

• Focus Noordse Reuzen

• Focus Wiener Philharmoniker