Classics To Go | 11 november 2015

Het meesterwerk Elgars Enigma

Enigma betekent raadsel. En ruim een eeuw na de première is het mysterie van de Enigma Variaties van de Engelse componist Edward Elgar nog altijd niet opgelost.

‘De Enigma Variaties belichamen de eenzaamheid van de kunstenaar’

Op een herfstige oktoberavond in 1898 stak componist Edward Elgar een sigaar op en ging achter de piano zitten. Het was een vermoeiende lesdag geweest en hij kon op de piano doel noch richting vinden. Dromerig improviseerde hij wat. Plotseling onderbrak zijn vrouw hem.
‘Edward’, zei ze, ‘dat is een mooi deuntje.’ Het was alsof de componist uit een droom ontwaakte, schreef hij later.
‘Deuntje?’ vroeg hij. ‘Welk deuntje?’
‘Wat je zonet speelde’, antwoordde ze. ‘Doe het nog eens. Ik vond het mooi.’
Elgar begon opnieuw totdat zijn vrouw plotseling riep: ‘Dit is het!’
En zo ontstond, volgens de componist, het thema van zijn beroemde Enigma Variaties. In een andere versie van het verhaal vroeg zijn vrouw wat hij aan het spelen was en antwoordde Elgar: ‘Niets, maar het zou wel iets kunnen worden.’ Enigma betekent raadsel en lange tijd weigerde de componist in te gaan op wat er achter die titel schuilging. Maar zo’n dertien jaar na de bejubelde première van het meesterwerk vertelde hij aan een muziekcriticus: ‘Toen ik het werk schreef weerspiegelde het mijn gevoel over de eenzaamheid waaraan iedere kunstenaar ten prooi valt. En voor mij belichaamt de muziek dat nog steeds.’

‘In de finale horen we een man die iets van zichzelf gemaakt heeft’

‘Mijn gedachte is dat muziek in de lucht hangt’, zei Elgar in een gesprek, twee jaar voordat hem het thema van de Enigma Variaties zou invallen. ‘Muziek is overal om ons heen, de wereld is er vol van en je neemt er simpelweg zoveel van als je nodig hebt.’ Misschien waren de noten die zich aan de componist openbaarden in zekere zin wel een enigma, een mysterie, voor hem. Het thema althans, want daarna boog hij zich met meesterschap over het uitwerken van tal van variaties. Of zoals een Britse musicoloog schreef: ‘De variaties beginnen misschien met “niets”, met een eenzame, melancholieke en aan zichzelf twijfelende kunstenaar, maar ze groeien uit tot iets heel anders: een beschrijving van een triomferende kunstenaar. In de finale getiteld ‘EDU’ – de koosnaam die zijn vrouw Alice aan Elgar gaf – horen we een man die iets van zichzelf gemaakt heeft.’

In Nimrod overwint Elgar de twijfels over zijn roeping als componist

De dertien andere variaties zijn muzikale portretten van Elgars dierbaren. De eerste, ‘CAE’, betreft zijn echtgenote Caroline Alice Elgar. En daarna passeert een lange rij vrienden, die hij met initialen of een koosnaam aanduidt. De muziek geeft een algemene schets van de karakters, maar vergroot soms ook een specifieke eigenschap uit, zoals het stotteren van Dora Penny, een vriendin van de Elgars, voor wie hij de tiende variatie ‘Dorabella’ schreef. Nerveuze lachjes, slaande deuren – allemaal muzikale grappen die Elgar in de muziek verwerkte. En hij bleef er ook op toezien dat het werk zijn naam eer aandeed, dat het een mysterie bleef. Dan gaat het bijvoorbeeld om de dertiende en voorlaatste variatie die de componist slechts aanduidde met drie sterren. Nog tot op de dag van vandaag gaan de speculaties door over de vraag welke persoon zich achter deze asteriksen verbergt. Elgar heeft het nooit willen onthullen. De beroemdste variatie werd de negende, Nimrod, genoemd naar de Bijbelse jager uit het Oude Testament, die de eerste machthebber op aarde werd. Het deel verwijst naar een ontmoeting met muziekuitgever en zielsverwant August Jaeger, die de aan zichzelf twijfelende Elgar ervan weerhield om met componeren te stoppen.

Een melodie die niet gespeeld wordt

Volgens het programmaboek bij de première in 1899 is het echte enigma van het stuk het feit dat er een groter thema is, een melodie die niet gespeeld wordt, maar waar de muziek wel naar verwijst. Ook dat geheim nam Elgar mee in zijn graf. Tal van musicologen hielden zich hiermee bezig. Er zijn vele theorieën. Volgens de één gaat het om een melodie uit de Praagse Symfonie van Mozart of een fragment uit Bachs Matthäus-Passion, anderen houden het op Rule Brittania waarbij Elgar het werk als geheel aan Engeland zou hebben opgedragen. Het blijven allemaal gissingen, een echte oplossing lijkt nog niet gevonden. De Enigma Variaties werden op die manier een werk dat de muziek oversteeg.