Loni Verweij | 17 januari 2023

Top 10 Zonsopkomsten

Edvard Munch

Een kleurrijke zonsopkomst is onweerstaanbaar. In het echt én in de klassieke muziek. We namen de mooiste orkestrale zonsopgangen eens onder de loep. Deze tien stralende werken schilderen elk een ander klankbeeld van de opkomende zon, waarbij de hoorns vaak een sleutelrol spelen.

Richard Strauss – ‘Sonnenaufgang’ uit de Alpensymfonie

Strauss’ muzikale bergbeklimming begint in de duisternis van de nacht, maar na een minuut of twee klinken al de eerste zonnestralen tussen de besneeuwde Alpentoppen. Een grandioze zonsopgang wordt geïntroduceerd door de hoorns en gevolgd door een enorm orkest. Natuurlijk kunnen we onder het kopje Strauss de ‘Prelude (Sonnenaufgang)’ uit het symfonisch gedicht Also sprach Zarathustra niet onbenoemd laten. Het zijn misschien wel de meest beroemde muzikale zonnestralen ter wereld, door Stanley Kubricks film 2001: A Space Odyssey in het geheugen gegrift: stralende koperblazers, daverende paukenslagen en een subliem slotakkoord door orgel en orkest.

Maurice Ravel – ‘Lever du jour’ uit Daphnis et Chloé

Licht, wervelend en glinsterend: de zonsopkomst in Ravels ballet Daphnis et Chloé klinkt totaal anders dan het massieve geluid van Strauss. Dauw druppelt langs de stenen van een grot, vogels laten hun stem horen in de fluiten en violen. En dat alles op een welluidende zee van strijkers. Een zachtgolvend koor voegt zich halverwege het stuk bij het orkest en brengt uiteindelijk deze zonsopkomst (toch ook!) tot een overdonderend hoogtepunt. Met deze dageraad op het platteland creëerde Ravel een van de beroemdste klankschilderingen uit de muziekgeschiedenis.

Modest Mussorgski – ‘Dageraad boven de Moskvarivier’ uit Chovansjtsjina

Mussorgski’s zonsopgang is haast een muzikaal zoekplaatje: we horen het kraaien van een haan, het gerinkel van de kettingen van de poorten van Moskou, en klokken luiden voor de mis, terwijl zonnestralen de kerkkoepels van de stad verlichten. Het korte orkestwerk is de prelude voor Mussorgski’s laatste en onvoltooide opera, Chovansjtsjina, over een machtsstrijd aan de vooravond van het bewind van tsaar Peter de Grote.

Ottorino Respighi – ‘La fontana di Valle Giulia all’Alba’ uit Fontane di Roma

Net als in zijn Pini de Roma, verklankt Respighi in dit orkestwerk de stad Rome: we worden meegevoerd langs een aantal beroemde fonteinen op verschillende momenten van de dag. Respighi laat het stuk beginnen met een straaltje hobo: het water van Valle Giulia-fontein klatert terwijl de eerste zonnestralen zich laten zien. Het is een pastorale ochtendscène, want het gebied rond de fontein was in Respighi’s tijd nog een rustige plek waar schapen graasden. Onder het gemurmel van houtblazers en strijkers horen we hoe de dieren door de mist naar de wei wordt gedreven.

Jean Sibelius – Nachtrit en zonsopgang

Eindeloos trappelende paardenvoeten klinken aan het begin van dit minder bekende symfonische gedicht van de Finse componist, gevolgd door een strijkershymne en tot slot de hoorns die de eerste zonnestralen aankondigen. Sibelius vertelde zijn Engelse vriendin Rosa Newmarch eens dat de muziek de representatie was van de innerlijke ervaringen van een doorsnee man die eenzaam door een donker bos rijdt – soms blij om alleen te zijn met de natuur, af en toe ontzag hebbend voor de stilte of de vreemde geluiden, maar dankbaar en zich verheugend op de dageraad.

Edvard Grieg – ‘Morgenstimmung’ uit Peer Gynt

Zonlicht, ijzingwekkend steile fjorden en vogels die hoog boven je hoofd kwetteren: bij deze overbekende fluitmelodie van Grieg zou je je bijna in de Noorse natuur wanen. Toch schuilt er een ander verhaal achter dit muzikale moment bij het toneelstuk Peer Gynt: hoofdpersoon Peer is achtergelaten in Marokko en verweert zich vanuit een palmboom tegen een groep brutale apen. Geen fjord te bekennen dus.

Carl Nielsen – Helios Ouverture

In de Griekse mythologie is Helios de zonnegod, die met zijn paardenwagen aan de hemel voorbijtrekt. Een verblijf in Griekenland inspireerde de Deense componist Carl Nielsen tot deze muzikale versie van een dag aan de Egeïsche zee. Dankbaar gebruik makend van koperblazers, laat hij de zonsopkomst zich langzaam vanuit de duisternis ontvouwen tot een glorieus loflied door volledig orkest. Op de partituur schreef Nielsen: ‘Stilte en duisternis, de zon komt op met een vrolijk loflied, hij zwerft langs zijn gouden weg en zinkt rustig weg in de zee.’

Pietro Mascagni – ‘Inno del sole’ uit Iris

Opnieuw een zonsopkomst waarin een koor de show steelt. Mascagni’s opera Iris uit 1898 speelt zich af in Japan. In de eerste akte klinkt al snel deze extatische hymne waarin het koor de nieuwe dag begroet: ‘Calore! Luce! Amor!’ Mascagni is daarbij gul met noten voor koperblazers en schreef begeleidende strijkersharmonieën om in te zwelgen. Met een muzikale opbouw die de hoogte in stijgt zorgt Mascagni hier voor een zonnespektakel van jewelste.

Claude Debussy – ‘De l’aube à midi sur la mer’ uit La Mer

Debussy was een meesterlijke toonschilder. Het eerste deel van zijn orkestwerk La Mer begint met het lichtspel van de zon en de zee in het ochtendgloren, waarbij het water zich ontwikkelt van zo glad als een spiegel tot een beweeglijke golvenpartij. Vanwege de titel ‘Van de dageraad tot de middag op zee’ grapte Debussy’s collega Satie eens: ‘Ik vond vooral het stukje om kwart voor 11 erg mooi.’

Arnold Schönberg – ‘Seht die Sonne’ uit Gurre-Lieder

Wie houdt van groots en meeslepend is bij dit vroege werk van Schönberg aan het juiste adres. Aan muzikale superlatieven geen gebrek in zijn cantate Gurre-Lieder voor groot koor, groot symfonieorkest, vijf vocale solisten en een spreker. 757 musici brachten het werk in première in 1913. Seht die Sonne is het slotdeel, waarin het koor zich in een gebed richt tot de zon.

‘Seht die Sonne farbenfroh am Himmelssaum, östlich grüßt ihr Morgentraum.’
‘Zie de kleurrijke zon aan de rand van de hemel, in het oosten groet haar ochtenddroom.’

Het orkest begeleidt met weelderige harmoniën, waarbij er een prominente rol is weggelegd voor de strijkers en xylofoon. Ontzagwekkend, krachtig, imposant, monumentaal… je kunt er ontelbaar bijvoeglijke naamwoorden voor bedenken, maar er is er haast geen die recht doet aan dit instrumenten- en stemmenweefsel van epische proporties.