Top 15 Elegieën

Wat is een elegie?

Wanneer is een muziekstuk een elegie? Als het erboven staat als titel, als het een overledene herdenkt, of is alleen een uitzonderlijk melancholisch karakter al genoeg? De term elegie voert terug naar de dichtkunst van de oude Grieken, die de elegische versvorm gebruikten om gevoelens van verlies te uiten binnen allerhande thema’s zoals de liefde, de dood of de oorlog. In latere eeuwen is die sombere connotatie blijven bestaan, al werd de reikwijdte van de term elegie altijd verschillend uitgelegd. In de literatuur en muziek verschenen elegieën in allerlei gedaantes, van een klaagzang voor een dierbare overledene of een algemene bespiegeling op de dood tot simpelweg instrumentale overpeinzingen van sombere aard. De definitie van een elegie is dus niet helemaal duidelijk, maar in ieder geval is er binnen dit genre van muzikale klaagzangen schitterend hartverscheurende muziek te vinden.

Gabriel Fauré – Élégie, op. 24

Gabriel Fauré schreef in 1880 een van de meest intense cellomelodieën aller tijden. Oorspronkelijk was zijn Élégie bedoeld als het langzame deel van een cellosonate, maar die kwam uiteindelijk niet van de grond. In de Élégie begint de cello met het uitspinnen van lange strengen muzikale weemoed om vervolgens de pijn van verdriet in alle hevigheid te laten horen. Tien jaar na het componeren van de versie voor cello en piano maakte Fauré een versie voor cello en orkest, die met de legendarische cellist Pablo Casals als solist in première ging.

Jules Massenet – Élégie, op. 10

Al begint de eerste dichtregel in Massenets Élégie nog met het beeld van een frisgroene lente, daarna is het een en al bitterzoete weeklachten. Met een gebroken hart denkt de hoofdpersoon terug aan een voorbije geliefde. Dat gebeurt met zoveel hartenpijn dat die de blauwe lucht en opgewekte vogelgekwetter niet maar kan zien, laat staan ervan genieten. Massenets Élégie staat op het repertoire van menig zanger en bestaat ook in een versie voor cello.

Dmitri Sjostakovitsj – Twee stukken voor strijkkwartet, op. 36a: 1. “Elegie”

Dmitri Sjostakovitsj componeerde deze elegie zeven jaar voor hij de eerste noten neerpende van zijn uiteindelijk beroemde serie strijkkwartetten. Maar de Elegie dook samen met een komische polka pas zo’n tien jaar na zijn dood op. Het stuk is een bewerking van een aria uit zijn eerdere opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk. Op zachte, wringende klanken van drie strijkers laat Sjostakovitsj de viool haar klaagzang zingen in een fijngevoelige, maar beklemmende wals. De componist zette deze Elegie en de bijbehorende Polka in een avond op papier toen hij in 1931 in een Georgisch hotel logeerde. ‘s Ochtends bij het ontbijt deed hij de bladmuziek cadeau aan enkele medehotelgasten: de leden van het Jean Vuillaume Kwartet.

Ludovico Einaudi – Elegy for the Arctic

Muziek óver verlies en verval componeren is één ding. Je kunt diezelfde muziek ook naar het verlies en verval tóebrengen. Met zijn Elegy for the Arctic vraagt Ludovico Einaudi aandacht voor de bescherming van de poolgebieden. De pianist speelde het stuk in juni 2016 binnen de poolcirkel met op de achtergrond Wahlenbergbreengletscher op Spitsbergen, in een video die op social media door miljoenen mensen bekend werd.

Edward Elgar – Nimrod

Het heeft niet het woord ‘elegie’ in de titel, maar deze negende variatie uit Elgars Enigmavariaties heeft door de jaren heen een innige verbondenheid verworven met momenten van herdenking. Met name aan de andere kant van Het Kanaal wordt het stuk regelmatig uitgevoerd tijdens begrafenissen en herdenkingsdiensten voor de Eerste Wereldoorlog. Met een melodie die in de kern zowel diepdroevig als hoopvol is, is het geen wonder dat Nimrod voor velen een houvast is in tijden van rouw.

Edward Elgar – Elegy for Strings

Omdat Elgar ook een stuk componeerde dat hij daadwerkelijk de titel Elegie meegaf, kan ook dit werk niet in deze lijst ontbreken. In het begin van de vorige eeuw werd de componist lid van de Londense Worshipful Company of Musicians, een eeuwenoud gilde van musici. Toen een juniorlid plotseling op straat overleed aan een hartaanval werd Elgar gevraagd om een stuk te componeren dat uitgevoerd kon worden bij het herdenken van overleden leden. Sinds 1914 wordt deze strijkerselegie ieder jaar uitgevoerd in St Paul’s Cathedral.

Samuel Barber – Adagio For Strings

Wat Elgars Nimrod is voor de Britten, is Barbers Adagio for Strings voor Amerikanen. Het was een van de favoriete stukken van president John F. Kennedy en op verzoek van zijn vrouw Jackie voerde het National Symphony Orchestra het uit op de maandag na zijn dood. Het orkest speelde voor een lege zaal, maar het werd live uitgezonden op de radio voor miljoenen luisteraars die het waarschijnlijk niet droog hielden. Strikt genomen is het geen elegie, maar met de oneindig trage harmonieën vol pathos kun je haast niet anders dan iets van melancholie voelen.

Leoš Janáček – Elegy on the Death of Daughter Olga

De titels van elegieën maken soms meteen pijnlijk duidelijk uit welk verdriet de muziek is ontstaan. In het geval van de Tsjechische componist Leoš Janáček zette de dood van zijn 21-jarige dochter Olga in 1903 hem ertoe aan om deze elegie voor tenor, koor en piano te componeren. Omdat Janáček en Olga beiden liefhebber waren van de Russische cultuur, werden de teksten geschreven door Marfa Veveritsa, een vriend van Olga en lid van de Russische sociëteit in Brno waar haar vader mede-oprichter van was. Het werk werd pas voor het eerst uitgevoerd in 1930, toen de componist zelf al was overleden.

John Williams – Elegy for Cello and Orchestra

Ook voor John Williams geldt dat hij zijn Elegy componeerde naar aanleiding van een tragisch overlijden. Hij schreef het stuk voor cello en piano voor de herdenkingsdienst van twee plotseling jong overleden kinderen van een kennis. Williams: “Kort daarvoor verscheen cellist Yo-Yo Ma als solist op mijn soundtrack-opname van de film Seven Years in Tibet. De partituur bevatte een kort melodisch fragment waarvan ik dacht dat het uitgebreid zou kunnen worden. Dus ik vormde het om naar de huidige Elegy, altijd met de cello in gedachten.” Later, toen Williams en Yo-Yo Ma opnieuw samenwerkten, besloot de componist de Elegy te orkestreren.

Mieczysław Weinberg – De gouden sleutel suite nr. 4, op. 55: 2. “Elegie”

Als het gaat om het uitspinnen van treurige melodieën is de hobo met zijn melancholische, zangerige timbre het instrument bij uitstek. De hobo speelt dan ook een hoofdrol in deze elegie van Mieczysław Weinberg. De componist laat de hobo eerst in zijn eentje treuren, waarna hij vergezeld wordt door een klarinet en fluit die slepend om elkaar heen wentelen. Het is een prachtig stukje muziek uit de koker van Weinberg, die een van de belangrijkste componisten was uit de Sovjettijd, maar de geschiedenisboeken in ging als voetnoot in het leven van zijn vriend en mentor Dmitri Sjostakovitsj.

Pjotr Iljitsj Tsjaikovski – Elegie

Tsjaikovski’s Elegie voor strijkers (niet te verwarren met de Elegie uit zijn Serenade in C) komt voort uit zowel vreugde als verdriet. De componist componeerde het stuk in 1884 voor het vijftigjarige jubileum van de Russische acteur Ivan Samarin. Van een uitgave kwam het toen niet, want in hetzelfde jaar schreef Tsjaikovski nog in een brief aan zijn vriend en uitgever Pjotr Jurgenson: “In godsnaam, print deze onzin niet: ik geef hier geen toestemming voor.” Enkele jaren later wist Jurgenson de componist toch te overreden om het stuk uit te geven. Om eer te betonen aan de inmiddels overleden Samarin verscheen het stuk op verzoek van Tsjaikovski onder de titel Elegie.

Benjamin Britten – Serenade for Tenor, Horn and Strings: 4. “Elegy”

“O Rose, thou art sick, the invisible worm that flies in the night in the howling storm has found out thy bed of crimson joy and his dark, secret love does thy life destroy,” dichtte de Engelse William Blake aan het einde van de achttiende eeuw. Waar deze poëtische woorden precies naar verwijzen, daar is men nog niet over uit. Maar dat het beeld van een zieke roos symbool staat voor vergankelijkheid van het menselijke leven is duidelijk. Benjamin Britten koos het gedicht uit voor de Elegy uit zijn enigszins sinistere liedcyclus Serenade for Tenor, Horn and Strings. Brittens partner tenor Peter Pears zong de solo tijdens de première in 1943 met een lovende recensie in The Times als resultaat: “one of the most remarkable, and on any estimation most successful, of modern English compositions.”

John Tavener – Song for Athene

Hoewel John Tavener dit werk schreef als eerbetoon aan familievriendin en actrice Athene Hariades na haar overlijden, bereikte Song for Athene een wereldwijd publiek toen het enkele jaren later door The Westminster Abbey Choir werd uitgevoerd tijdens de begrafenis van prinses Diana. In het stuk klinkt keer op keer het Hebreeuwse woord ‘alleluia’, gevolgd door teksten uit Shakespeare’s Hamlet en uitvaartteksten uit de Oosters-Orthodoxe Kerk. Die Byzantijnse invloed is ook terug te horen in de muziek: de bassen houden een continue drone aan waarboven de hogere stemmen de tekst zingen.

Francis Poulenc – Elegie voor hoorn en piano

Dat een elegie niet alleen maar rustig voortschrijdende melodieën hoeft te bevatten, bewijst Francis Poulenc. Begeleid door een piano mijmert een hoorn het verdriet van zich, af en toe opgeschrikt door geagiteerde episodes. Dat Poulenc zijn Elegie specifiek voor hoorn componeerde was geen toeval: hij bevriend met de Engelse hoornist Dennis Brain, die op 36-jarige leeftijd bij een auto-ongeluk om het leven kwam.

Herbert Howells – Elegy, op. 15

Binnen de koor- en orgelwereld is Herbert Howells een klinkende naam. Daarbuiten is hij minder bekend, hoewel hij in vele genres componeerde. Deze plechtige elegie componeerde hij in 1917 op zijn 25e. Het gaf hem het laatste zetje om zijn leven fulltime aan het componeren te wijden. De ongewone bezetting van soloviool, strijkkwartet en strijkorkest levert een interessante schakering van klankkleuren op. Ook deze elegie komt direct voort uit een tragische gebeurtenis: het stuk is een eerbetoon aan een van Howells’ medestudenten aan het conservatorium, die in de Eerste Wereldoorlog om het leven kwam.

Lees en luister ook

• Top 10 Requiems

• Het meesterwerk War Requiem

• Muziek en Oorlog

• Componist Weinberg

• Focus Revolutiejaar 1917

• Muziek en De dood