Classics To Go | 29 juni 2015

Album van de week Verboden muziek

Mediamatic © Jans Possel

De oorlog had een diepgaande invloed op de Nederlandse muziek. De gruwelijkheden van die vijf jaar veegden een generatie componisten weg, en lieten de overlevenden met vragen achter. De 10CDbox Forbidden Music geeft een mooi overzicht van wat in de knop brak en wat stand wist te houden.

Vergeten manuscripten terugvinden op zolder

Mozart zei eens dat muziek altijd het oor moet behagen, welke verschrikkingen zij ook beschrijft. Maar wat had deze kunst ons nog te vertellen na de Holocaust? Schoonheid en harmonie konden niet meer de leidraad zijn. Een generatie vooroorlogse componisten raakte door deze rigide breuk met het verleden in de vergetelheid. Ten onrechte, bewees de onvermoeibare arbeid van de Leo Smit Stichting. De afgelopen twee decennia brachten de daarin verenigde musici veel prachtige Nederlandse muziek naar boven uit tal van archieven. Maar soms ook vonden ze partituren op de zolder bij nabestaanden in dozen die daar decennia ongeopend waren gebleven.
Dat gold voor het werk van Dick Kattenburg, zoon van een Joodse textielfabrikant. Hij stierf in het concentratiekamp Auschwitz, nog maar 25 jaar oud. Kattenburg schreef voor de oorlog een sonate voor een bevriende fluitiste, die haar deportatie wel wist te overleven, op tientallen meters afstand van waar Kattenburg werd vermoord. Vijftien jaar terug stuurde zij de muziek als verjaardagscadeau naar fluitiste Eleonore Pameijer, een van de drijvende krachten achter de herontdekking van in de oorlog vervolgde componisten. Haar uitvoering van het stuk maakte iets wakker bij de dochter van Kattenburgs zus. Zij vond in de nalatenschap van haar moeder een schat aan muzikale manuscripten.

Te midden van trauma’s zoeken naar een nieuwe taal

De tien cd’s van de box Forbidden Music in World War II bevatten een keuze van artistiek leider Pameijer uit eerder verschenen opnamen. Het gaat dan niet alleen om componisten die toen de dood vonden, zoals Kattenburg, Leo Smit, Jan van Gilse en Nico Richter. Ook is er aandacht voor vakgenoten die belandden op een muzikaal breukvlak, die na 1945 te midden van de opgelopen trauma’s op zoek moesten naar een nieuwe muzikale taal.
De ouders van Alexander Zwaap kwamen niet terug uit vernietigingskamp Sobibor, hijzelf dook onder, werkte in het verzet en verloor één oog door een exploderende carbidlamp. De dertig werken die hij tot de oorlog schreef, gingen verloren bij een bombardement op Nijmegen in 1944. Daarna besloot Zwaap verder te gaan onder de nieuwe identiteit die hij in de nazi-jaren had aangenomen. Als Lex van Delden leerde de muziekwereld hem kennen. Hij maakte naam als journalist, was voorzitter van rechtenorganisatie Buma-Stemra, maar schreef voor alles muziek waarin een diepe wil tot leven weerklonk, en een grote sociale bewogenheid.

Leo Smit groeide uit tot symbool verloren generatie

De box schetst een indringend portret van een generatie die vermalen dreigde te worden tussen de raderen van de geschiedenis. Dankzij de Leo Smit Stichting konden velen van hen – soms telden hun muziek maar een paar opusnummers – toch weer tot leven komen. Zoals de componist aan wie de stichting haar naam ontleende: Leo Smit. Hij werd geboren in 1900 en vertrok 27 jaar later voor negen jaar naar Parijs, waar hij zich onderdompelde in de Franse muziek en de jazz, die door de betrokkenheid van de Amerikanen bij de Eerste Wereldoorlog in Europa belandde en daar in een vruchtbare aarde viel. Josephine Baker maakte in die Parijse jaren furore in de Folies Bergère. Na een decennium in het buitenland – ook nog een jaar Brussel – keerde Smit terug naar Amsterdam, waar hij een grote reputatie genoot. Tijdens de bezetting maakten de Duitsers hem als Jood het leven steeds zuurder. In 1943 moest de componist op transport naar Sobibor, waar hij bij aankomst door de nazi’s werd vermoord. Met hem stierf ongetwijfeld een van de meest briljante componisten van de vooroorlogse generatie. Gelukkig voor ons ontfermden anderen zich over zijn erfenis.