Paul Janssen | 05 maart 2019

Top 10 Sensuele klassieke muziek

Liefde en muziek zijn zowel in de pop als in de klassieke muziek onlosmakelijk met elkaar verbonden. Naast de talloze liefdesliederen en liefdesaria’s kunnen echter ook gewone noten, zonder verklarende tekst, abstracte noten in de klassieke muziek sensueel zijn, prikkelen en gevoelens van liefde en verlangen oproepen. Een prachtige kans voor een top tien van de meest verleidelijke, meest sensuele en meest liefdevolle klassieke muziek, want de alles overkoepelende liefde kent plaats noch tijd.

Liefde in de noten zelf?

Liefde en muziek, ze horen bij elkaar als Adam en Eva, Laurel en Hardy, leven en dood. Het merendeel van de popmuziek is op een of andere manier terug te voeren op een liefdesliedje (al doen in het verlengde daarvan de ‘break up-songs’ het tegenwoordig ook erg goed), en als we de songs waarin sensualiteit en verleiding het hoofdonderwerp zijn ook nog meetellen is het aantal helemaal overdonderend. Maar hoe zit dat in de klassieke muziek? Natuurlijk zijn er vele liefdesliederen en liefdesaria’s, opera is tenslotte vaak samengevat als de tenor wil met de sopraan en de bariton probeert het te vermijden. Maar kunnen ook gewone noten, zonder verklarende tekst, abstracte noten in de klassieke muziek sensueel zijn, prikkelen, gevoelens van liefde en verlangen oproepen? Iedere veertigplusser heeft dankzij de film 10 met Dudley Moore en Bo Derek waarschijnlijk geleerd dat Ravels Bolero gelijk staat aan dampende seks – een associatie die vooral Ravel te kort doet – maar er is meer. Daarom hierbij in willekeurige volgorde een top tien van de meest verleidelijke, meest sensuele en meest liefdevolle klassieke muziek om samen met een partner, een blind date, een one night stand of een droombeeld te beluisteren en van alle dagen een onvergetelijke streling der zinnen te maken.

Schubert – Das sie hier gewesen

Om met een ‘popsong’ te beginnen is er eigenlijk maar één ‘song’ die in aanmerking komt: Das sie hier gewesen D775 van de grootste singer-songwriter ooit, Franz Schubert. Het is misschien niet zijn bekendste lied, wel een van zijn mooiste en vooral meest avontuurlijke. Hij schreef Das sie hier gewesen op een gedicht van Friedrich Rückert in zijn laatste levensjaar en zowel in de tekst als in de begeleiding zucht en steunt elk woord, elk akkoord van liefde, gemis, sensualiteit. Het is strelen met onopgeloste leidtonen, verleiden met een dissonant. Nooit eerder liet Schubert zich harmonisch zo gaan. Nooit eerder zweefde een liefdeslied zo boven een schijnbaar onbereikbare bestemming als deze zucht van verlangen. Hier is de grote broer van Wagner en Debussy aan het woord. Hier is verleiden een droom en doet de liefde een beetje pijn. Anne Sofie von Otter begreep dat.

Leo Delibes – Bloemenduet uit Lakmé

Zoals bij Schuberts Das sie hier gewesen het gedicht helpt om de pianobegeleiding te begrijpen, zo is het in het beroemde sopraanduet Sous le dôme épais, het Bloemenduet uit Lakmé van Leo Delibes vooral de context die het geheel sensueel maakt. Lakmé, de dochter van de Brahmaanse priester, en haar bediende Mallika maken zich klaar voor een bad in de rivier, leggen hun juwelen af en kleden zich, zingend over de bloemenpracht langs de oever, langzaam uit. Het duet uit de eerste akte is uiteindelijk het begin van de liefde tussen Lakmé en de Engelse officier Gerald, maar het zijn vooral de heerlijk om elkaar heen draaiende sopranen die zorgen voor het verleidelijke tintje. Het werd een van de weinige stukjes cultuur die E.L. James aan haar Vijftig tinten grijs toevoegde. Samen met het overweldigende Spem in Alium van Thomas Tallis behoort het tot de favoriete muziek van hoofdpersoon Christian Grey. In de soundtrack van de in meerdere opzichten veel tammere film werden deze mooie verwijzingen helaas weggelaten.

Mahler – Adagietto uit Symfonie nr. 5

Als het om de combinatie van sensuele, liefdevolle muziek en film gaat valt het gebruik van Ravels Bolero in 10 in het niet bij de suggestieve toepassing van Mahlers Adagietto in de film Tod in Venedig van Luchino Visconti naar de novelle van Thomas Mann. De dramatisch aflopende queeste van hoofdpersoon Gustav von Aschenbach, in de film geen romancier maar een componist, naar rust, schoonheid en liefde gesublimeerd door zijn fascinatie voor de Poolse jongeling Tadzio, wordt zodanig begeleidt door het telkens als Leitmotiv terugkerende Adagietto uit Mahlers Vijfde symfonie dat de muziek de ware hoofdpersoon lijkt. Het Adagietto, vanwege de uiteindelijk stormachtige en ongemakkelijke relatie tussen Mahler en zijn Alma met terugwerkende kracht misschien wel een van de meest wanhopige liefdescomposities uit de geschiedenis, wordt in de film een virtuele streling, een klinkende metafoor voor een sensueel verlangen.

**Wagner – Vorspiel und Liebestod uit Tristan und Isolde**

Richard Wagner mag dan niet overkomen als de meest aangename persoonlijkheid, in zijn muziek wist hij wat liefde inhoudt. In Tristan und Isolde uit 1865 zette hij met zijn muzikale taal een beslissende stap naar alles overtreffend verlangen. Het Voorspel met het beroemde Tristan-akkoord roept de gespannen verwachting op van de vonk die tijdens een gelukkige date lijkt over te slaan. Dat de in dit geval verboden liefde – Isolde was immers voorbestemd de bruid van de koning, de broodheer van Tristan, te worden – aan het eind culmineert in een even sensuele Liebestod maakt het geheel niet minder prikkelend. Integendeel, de wijze waarop Isolde vrijwillig kiest voor de dood na dat Tristan gewelddadig om het leven is gekomen, is misschien wel de ultieme vorm van ‘in liefde samensmelten’.

Luciano Berio – Sequenza III

Een stem als instrument heeft sowieso al snel een sensuele lading. Geen enkel ander instrument is immers zo direct verbonden met de menselijke ziel. Als daar dan ook nog teksten vol liefde of erotische implicaties bijkomen is het slechts de grootste ijskonijnen gegeven om daar onberoerd bij te blijven. Toch kan het in deze ook te ver gaan. Dat bewees Erwin Schulhoff met zijn Sonata erotica voor vrouwenstem. Het in de jaren negentig door Werner Herbers en zijn Ebony Band herontdekte werk, geïnspireerd door Dada en de vaak obscene tekeningen van Georg Grosz, is niet veel meer dan een uitgecomponeerd fake-orgasme van het kaliber dat Meg Ryan etaleerde in de film When Harry met Sally. Luister maar naar Diana Stone op de cd van de Ebony Band.
Loes Luca maakt er zoals hieronder te zien in elk geval nog een geestige performance van, maar het blijft een vorm van ongenuanceerd platte porno vergeleken bij de ode die Luciano Berio bracht aan zijn toenmalige echtgenote Cathy Berberian met de Sequenza III voor solostem. Een onweerstaanbaar portret van de vrouw in al haar verschijningsvormen gevangen in een reeks woorden, kreten, zuchten, (schater)lachen en Sirenenzang.

Manuel de Falla – Danza ritual del fuego uit El amor brujo

Igor Stravinsky koppelde in samenwerking met Les Ballets Russes op onnavolgbare wijze muziek aan ballet en gaf het vooral in Le Sacre du Printemps zo’n impact dat het in 1913 bij de première in Parijs chaos en opstand onder het publiek veroorzaakte. Dat lag minder aan de op momenten wel degelijk zeer opzwepende op Russisch-folkloristische leest geschoeide muziek dan aan het even provocerende als erotiserende choreografie van Vaslav Nijinsky, maar opwindend is de muziek bij vlagen zeker. Niet minder opwindend is de gitaneria, een flamencoballet, dat Manuel de Falla rond diezelfde tijd schreef. In zijn werk gaat het niet om een offer, maar om een vrouw die de geest van het verleden en van haar overleden overspelige echtgenoot probeert kwijt te raken om ruimte te maken voor haar jeugdliefde. In de opzwepende Danza rituel del fuego staat deze geestbezwering centraal terwijl de spannende trillers en beukende ritmes gebaseerd op een traditionele Spaanse bezweringsdansdans schreeuwen van lust en liefde.

Claude Debussy – Prelude a l’apres-midi d’un faune

Hier had ook de Dans van de zeven sluiers uit Salomé van Richard Strauss kunnen staan, de in sommige operaproducties uiteindelijk niets verhullende dans die koning Herodes uiteindelijk zo gek maakt dat Salomé om het hoofd van Johannes de Doper kan vragen, maar het Franse raffinement wint deze keer. Want hoe mooi die Dans van de zeven sluiers ook kan zijn, Debussy’s Prelude a l’apres-midi d’un faune zingt vele malen meer van sensitiviteit en sensualiteit dan de soms botte passen van Strauss. Die meanderende fluitmelodie, de wijze waarop onder andere de hobo en de Engelse hoorn inhaken, de harp die quasi zoete speldenprikjes uitdeelt, strijkers die zwoel zwellend zuchten, elke noot verleidt. Daar hoeven we het originele gedicht van Mallarmé met die nauwelijks verholen erotiek niet eens voor te kennen. Zelfs de provocerende choreografie die wederom Vaslav Nijinsky in 1912 maakte doet er eigenlijk niet toe. Debussy’s Prelude is een tien minuten durende omhelzing die doet dagdromen van betoverende nimfen en mysterieuze faunen.

Franz Liszt – Liebestraum nr. 2

Ja, Liebestraum nr. 3 is veel bekender en verwijst daarom misschien veel directer naar alles wat met beminnen te maken heeft, maar Liebestraum nr. 2 van Franz Liszt gaat veel meer over liefde, samenzijn, minnen dan zijn twee naamgenoten. Aan alle drie de Liebesträume liggen gedichten van Ludwig Uhland en Ferdinand Freiligaht ten grondslag. De tweede Liebestraum is een instrumentale weerslag van Uhlands gedicht Seliger Tod dat ook in het Duits voor zich spreekt: Gestorben war ich / Vor Liebeswonne: / Begraben lag ich / In ihren Armen; / Erwecket ward ich / Von ihren Küssen; / Den Himmel sah ich / In ihren Augen. Het is een klinkend traject van vlinderkusjes, zachte strelingen langs de wang, en blik, een vonk, lichaamsdelen die zich in een innige omhelzing verstrengelen, tot dito rust komen en dan weer van voren af aan kunnen beginnen.

Franz Lehár – Lippen Schweigen uit Die lustige Witwe

Om ook maar eens een keer af te rekenen met het cliché dat operette het terrein is van tweederangs operacomponisten mag een van de meest liefdevolle en lustopwekkende duetten uit de opera- en operetteliteratuur niet ontbreken. In Die lustige Witwe van Franz Lehár draaien de rijke weduwe Hanna Glawani en haar jeugdliefde Graaf Danilo lang om elkaar heen, om aan het slot eindelijk toe te geven aan de warme passie die ze voor elkaar voelen. Op een zwoel walsritme begint Danilo het eerste couplet van Lippen schweigen. Dan zingt Hanna het tweede couplet. In het laatste couplet verstrengelen de stemmen zich in innige harmonie op diezelfde tedere melodie en is hun liefde bezegeld.

Claudio Monteverdi – Con che soavità

Liefde, verleiden, beminnen, het is van alle tijden. En misschien nog wel meer van de renaissance en de barok dan van deze tijd. Bij gebrek aan tv, social media, computer, telecommunicatie waren de liefde en het minnespel immers activiteiten die veel aandacht kregen. Dus ook in het werk van de componiste die de muziekgeschiedenis vooruit wisten te helpen. Vooral Carlo Gesualdo en Claudio Monteverdi waren grootmeesters in het verwerken van sensualiteit en erotiek in hun madrigalen. Bij Gesualdo, die zijn vrouw en haar minnaar op brute wijze om zeep hielp, zit er altijd een rauw randje aan, een dubbelzinnigheid die door de duizelingwekkende chromatiek net als de liefde soms heel erg pijn doet. Monteverdi is zachter, maar ook minder verhullend. Zo schreef hij een bundel Madrigali erotici e spirituale die weinig te raden laat. Al geven de stuk voor stuk briljante madrigalen soms een wijze raad. Vandaar dat de keus is gevallen op Con che soavità. De crux van het lied komt in de vorm van een liefdevolle klankmassage: hoeveel veel meer plezier zou er niet in de wereld zijn als woorden konden kussen en kussen konden spreken.