Classics To Go | 28 februari 2022

Top 10 Wiegeliedjes

Klassieke muziek voor bij het slapen

‘Het wiegelied is de toverspreuk waarmee een moeder zichzelf van een monster weer in een heilige probeert te veranderen’, vond de Engelse dichter James Fenton. De klassieke muziek kent nogal wat muziek die op een of andere manier te maken heeft met slaap. Met deze tien luistertips ben je verzekerd van een goede nachtrust.

Bachs Goldbergvariaties voor slapeloze nachten

De ziekelijke Russische diplomaat en graaf Hermann Carl Freiherr von Keyserlingk bestelde bij Johann Sebastian Bach muziek die zijn slapeloze nachten zou kunnen verlichten, volgens overlevering, ‘liefst met een zacht en levendig karakter om mij op te vrolijken’. De componist schreef vervolgens dertig variaties op een aria voor de jonge klavecinist Johann Goldberg, die in dienst was van deze graaf en les kreeg van Bach. Als opdrachtgever Keyserlingk de slaap niet kon vatten, liet hij Goldberg wakker maken en vroeg hem om ‘een paar van mijn variaties’. Niettemin werd het werk niet genoemd naar de opdrachtgever, maar naar diens klavecinist. Al betaalde Keyserlingk Bach er vorstelijk voor: een gouden bokaal, gevuld met honderd Louis d’ors.

Slapen met de beroemdste trekpopmuziek ter wereld

Koop een trekpop voor een baby en tien tegen één tingelt die het wiegelied van Johannes Brahms. Hij schreef de muziek voor een oude jeugdliefde, die moeder werd. De tekst van het lied komt uit Des Knaben Wunderhorn, een bundel volkspoëzie waardoor ook Gustav Mahler zich veelvuldig liet inspireren. Het gedicht bezingt een pasgeborene in de wieg. ‘Slaap nu zacht en zoet, kijk naar het paradijs in je droom.’ Veel lieflijker wordt het niet.

Tussen slapen en waken in Mendelssohns Midzomernachtdroom

Eigenlijk zegt de titel al genoeg: Een midzomernachtdroom is een toneelstuk van Shakespeare dat zich ergens tussen slapen en waken afspeelt, tussen verbeelding en werkelijkheid. In de muziek die Felix Mendelssohn erbij schreef, is het dromerige nooit ver weg. Maar twee stukken verwijzen letterlijk naar de wereld van de slaap. Dat begint met de koningin Titania die haar feeën vraagt: ‘Zing mij in slaap.’ In het koor dat daarop volgt, krijgen de dieren van het bos de opdracht Titania met rust te laten. ‘Nader niet jullie feeënkoningin.’ En er is ook nog het beroemde Notturno, dat een beeld geeft van vier verdwaalde geliefden, die in slaap zijn gevallen in het woud.

Het zandmannetje in het bos sust Hans en Grietje in slaap

Eigenlijk schreef Engelbert Humperdinck wat liederen over het sprookje Hans en Grietje van de gebroeders Grimm voor thuis, tussen de schuifdeuren, op verzoek van zijn zus. Maar na verloop van tijd en wat herzieningen had hij een volledige opera in handen: Hänsel und Gretel. Het verhaal is bekend: twee armoedige kinderen verdwalen in het bos en stuiten daar vermoeid en hongerig op een met snoep behangen huisje. Dat blijkt het bezit te zijn van een heks, die kinderen als ontbijt eet. Maar Hans en Grietje blijken slimmer en weten haar te verslaan. Als de kinderen in het duister door het bos dolen, ontmoeten ze het zandmannetje, dat is gekomen om hen in slaap te sussen. Uiteindelijk zingen ze gedrieën het wiegelied Abends will ich schlafen geh’n, terwijl er veertien engelen om hen heen dansen.

Chopin denkt terug aan zijn kindertijd

Waarschijnlijk componeerde Frédéric Chopin zijn Berceuse voor Louisette, de dochter van Pauline Viardot, een voormalige operazangeres die de spil vormde van de Parijse muziekwereld. Het meisje riep bij hem herinneringen op aan zijn jeugd in Polen. Hij liet zich voor de muziek inspireren door een lied dat zijn moeder altijd voor hem zong over een liefdesgeschiedenis: ‘De maan komt op, de honden slapen’. Het werk bestaat uit een serie variaties op een thema uit Chopins kindertijd.

Een berceuse als reddingsboei bij Stravinsky

De eeuwige strijd tussen goed en kwaad is de inzet van Igor Stavinsky’s ballet De Vuurvogel. De jonge en overmoedige prins Ivan weet in de tuinen van de boze tovenaar Katchei de prachtige vuurvogel te vangen. In ruil voor zijn vrijheid biedt het dier aan hem te helpen als hij in nood is. En dat komt Ivan weldra van pas, want hij wordt verliefd op een van de prinsessen die Katchei in zijn macht heeft. Als hij haar probeert te verlossen uit de greep van de tovenaar, wordt hij gevangen genomen. Hem wacht het lot van iedere man: de tovenaar zal hem in een steen veranderen. Ivan roept de vuurvogel, die eerst Katchei en zijn dienaren uitput door hen een helledans te laten uitvoeren om ze daarna met een wiegelied in slaap te sussen. Tenslotte laat hij Ivan zien hoe hij de tovenaar kan vernietigen. Te midden van het orkestrale geweld dat Stravinsky kan ontketenen, bloeit de berceuse op als een lieflijke bloem.

Tartini droomt van een vioolspelende duivel

Een van de mysteries uit de klassieke muziek: componist Giuseppe Tartini droomde dat de duivel hem zijn viool uit handen nam en daarna zo schitterend speelde ‘dat ik dit zelfs in mijn vermetelste fantasie niet zou kunnen bereiken’. De muziek was zo meeslepend en betoverend, dat Tartini’s adem bijna stokte. Toen hij ontwaakte, greep hij meteen zijn viool om tenminste een deel van deze muziek vast te houden. Vergeefs. ‘Toch is wat ik toen componeerde het beste dat ik ooit heb geschreven’, liet de Italiaan optekenen. ‘Ik noem haar de duivelstrillersonate’.

De slaap van een ter dood veroordeelde

Volgens Antonio Vivaldi zelf schreef hij bijna honderd opera’s. Als dat geen grootspraak is, zijn de meeste verloren gegaan. Eén van de mooiste is wel Tito Manlio, het verhaal over twee mannen met die naam: de Romeinse keizer en zijn zoon. Er woedt oorlog. De keizer stuurt zijn zoon op verkenning naar het vijandelijke kamp, met het bevel zich niet in gevechten te mengen. Maar hij bezwijkt aan de verleiding het op te nemen tegen de provocerende rebellenleider Geminio en doodt de tegenstander die net een vredesvoorstel heeft aanvaard. De innerlijk verscheurde keizer veroordeelt zijn zoon ter dood.
Aan het begin van het derde bedrijf treffen we hem aan in zijn kerker. Hij zingt: ‘Slaap, als jij echt rust brengt, en geen nachtmerries, bedek dan mij ogen met duisternis.’ De veroordeelde dommelt in. Zo treft zijn geliefde Servilla – de zus van de man die Manlio gedood heeft – hem aan. In een duet met een eenzame viool beschrijft ze het tafereel. ‘De pijnen achtervolgen jou in je slaap, de ketens blijven wakker om je te martelen. Slaap geliefde ogen, tekenen van mijn liefde, troost voor mijn lijden, mijn liefste.’

Een eeuw lang slapen: Tsjaikovski’s Doornroosje

Uiteraard mag het verhaal van Doornroosje, de schone slaapster, in de lijst niet ontbreken. Tsjaikovski maakte er een beroemd ballet van.
Bij het doopfeest van prinses Aurora is de kwaadaardige fee Carabosse niet uitgenodigd. Ze komt wel en spreekt een vloek uit over het kind: op haar zestiende zal ze zich prikken aan de spoel van een spinnenwiel en sterven. Een goede fee, die ook nog een wens mag uitspreken, verzacht het oordeel: Aurora zal in een diepe honderdjarige slaap vallen en daaruit wakker gekust worden door een prins. En zo geschiedt. Het Adagio Pas d’Action klinkt vlak voordat Doornroosje ontwaakt.

Fauré schrijft voor de dochter van zijn minnares

De componist Gabriel Fauré onderhield een lange buitenechtelijke verhouding met operazangeres Emma Bardac. Voor haar dochtertje Hélène componeerde hij stukken voor piano vierhandig, als cadeau voor verjaardagen en andere bijzondere gebeurtenissen. De zes delen vormden uiteindelijk de Dolly Suite, want dat was de koosnaam voor het meisje. De Berceuse is daaruit het beroemdst geworden, in versies voor allerlei bezettingen. Fauré had er een hekel aan om zijn muziek beschrijvende titels te geven, maar voor Dolly maakte hij een uitzondering. De Berceuse was een werk dat hij dertig jaar eerder schreef voor de dochter van een goede vriend. Toen noemde hij het La chanson dans le jardin, het lied in de tuin. Voor de eerste verjaardag van Dolly bewerkte hij de muziek tot een wiegelied.

Een muzikale nacht met Max Richter

Max Richter schreef zijn acht uur durende compositie Sleep daadwerkelijk om bij in slaap te vallen. Over de hele wereld – ook in het Concertgebouw in Amsterdam – werden bedden neergezet tijdens de nachtelijke live uitvoering ervan. Een bijzondere ervaring!