Classics to Go | 14 maart 2018

Top 10 Russische componisten

Tien Russische componisten die hun sporen in de Europese concertzalen meer dan verdiend hebben.

Glinka

Mikhail Glinka wordt vaak als de vader van de Russische componisten gezien. Natuurlijk waren er velen voor hem, maar geen van hen had zo’n krachtige internationale naam als Glinka. Met name zijn opera’s – geroemd om hun fabelachtige muziek die de rijke fantastische Russische folklore zo mooi verbeeldt en vertelt – zette hij Rusland definitief op de kaart. Ruslan en Ludmilla was zo’n opera die in het buitenland zeer goed aansloeg. Dit sprookjesgedicht van Poeshkin leent weliswaar veel van de West-Europese opera, maar bevat ook genoeg eigen Russische elementen. Dat laatste horen we goed wanneer Glinka magische wezens verklankt. De componist spreekt dan in een geheel nieuwe, soms zelfs moderne, mysterieuze muzikale taal.

Tsjaikovski

De Russische componist die momenteel de hoogste status heeft in de klassieke muziek-canon is ongetwijfeld Pjotr Iljitsj Tsjaikovski. In ieder genre lijkt hij goed vertegenwoordigd. Zijn Eugene Onegin is een graag geziene gast in de opera en zijn symfonieën staan met grote regelmaat op de lessenaar van orkestmusici in de concertzalen. Maar het meest beroemd zijn Tsjaikovski’s balletten. Denk aan De Notenkraker, Doornroosje, en Het Zwanenmeer – misschien wel de meest iconische balletten uit het hele repertoire. Van die bekendheid genoot Tsjaikovski ook tijdens zijn leven. De componist toerde niet alleen door Rusland, maar ook door Europa en de Verenigde Staten. Het was een schrale troost. Tsjaikovski’s noodgedwongen verborgen homoseksualiteit maakte zijn leven niet makkelijk.

Rimski-Korsakov

De bekendste componist van de groep die ‘het machtige hoopje’ werd genoemd. Met compleet eigen en voorheen ongebruikelijke muzikale technieken zocht Nikolaj Rimski-Korsakov naar een eigen Russische muziek. Dat deed hij op een unieke manier: de marinier volgde geen muzikale opleiding maar leerde zichzelf, samen met de andere leden van ‘het machtige hoopje’, componeren. Het gaf hem de vrijheid om met een frisse blik, los van alle conventies, de muziek te schrijven die hij wilde. Het leverde hem ongekende faam als componist op, al bleef Rimski-Korsakov trouw aan zijn afkomst. Zelfs toen hij op het conservatorium doceerde hield hij zijn officiersuniform aan. Marinier was je immers voor het leven.

Moessorgski

Net als Rimski-Korsakov maakte ook Modest Moessorgski deel uit van ‘het machtige hoopje’. En ook net als zijn collega wist Moesorgski met zijn muziek revolutionaire, nieuwe klanken uit instrumenten te toveren. Maar niet alleen dat. De componist kan met zijn gevoel voor dramatiek intents boeien, zoals in Nacht op een Kale Berg en Schilderijententoonstelling het geval is. Deze verhalen hebben nauwelijks beelden of toelichting nodig – misschien wel de reden dat ze zo populair zijn? Minder bekend, maar niet minder boeiend is zijn Boris Godoenov, waarin de componist folkloristische melodieën en de Russische taal verweeft tot een indrukwekkende opera.

Scriabin

Alexander Scriabin is vooral onder pianisten bekend vanwege zijn weelderige, mysterieuze klavierwerken. Ook al was hij een negentiende-eeuwse componist, het modernisme schijnt door in zijn composities. Daar lag een wat aparte, esoterische benadering van muziek aan ten grondslag. Scriabin trachtte met zijn klanken het hemelse te bereiken. Muziek was voor hem een zoektocht naar kleuren, die hij door middel van muziek door elkaar mengde. Hij trad met deze benadering buiten de muzikale grenzen van zijn tijd. Hoewel niet heel bekend, schiep Scriabin wel een uniek, geheel eigen palet. Zowel op de piano als met het symfonieorkest weet hij onaardse en niet eerder gehoorde klanken te produceren.

Rachmaninov

Sergei Rachmaninov werd geboren en getogen in Rusland, maar vluchtte na de revolutie naar de Verenigde Staten. Tegenwoordig kennen we hem voornamelijk van zijn composities voor piano. Rachmaninov was een ongekende klaviervirtuoos en schreef moeilijke pianoconcerten: razend lastig voor doorgewinterde pianisten en een extreme uitdaging voor iedereen die niet over zulke enorme handen als Rachmaninov beschikt. Deze indrukwekkende concerten wierpen een schaduw over al zijn andere, vaak bijzonder aansprekende werk. Ondanks zijn toegankelijke hoog-romantische stijl van schrijven, waarin de componist zich weinig lijkt aan te trekken van alle muzikale vernieuwingen die om hem heen plaatsvinden, lijken Rachmaninovs symfonieën nu, onterecht, vergeten.

Stravinsky

Hij bracht een groot deel van zijn leven in Frankrijk en de Verenigde Staten door, maar Igor Stravinsky werd geboren in Rusland. Daar vormde en ontwikkelde hij zijn revolutionaire taal, waarmee hij later in de geschiedenisboeken terecht zou komen. Hoewel Rusland zeker in zijn muziek zat, had Stravinsky een wat moeizame relatie met het land. De componist vertrok enkele jaren voor de revolutie in 1911 naar het buitenland en keerde niet meer terug. De communistische partij had niet veel met Stravinsky’s moderne stijl; deze riekte te veel naar elitaire kunst voor de bourgeoisie. In zijn vaderland werd de componist dan ook verguisd, gedemoniseerd zelfs.

Prokofjev

Net als Stravinsky was Prokofjev een flamboyante persoonlijkheid die een wat moeizame verhouding met zijn vaderland had. Na een succesvolle carrière in de Europese en Amerikaanse concertzalen, haalde de Sovjet-Unie Sergej Prokofjev, die zijn vaderland miste, terug naar huis. De moderne componist en sterpianist dacht daar rustig verder te componeren, iets waar de communistische partij een heel ander idee over had. Prokofjevs paspoort en artistieke vrijheid werden hem ontnomen. Hij werd onderworpen aan het willekeurige angstregime waarmee de regering haar kunstenaars onder de duim hield: het ene moment was Prokofjev een gevierd Russisch componist, het andere moment een vijand van de staat.

Sjostakovitsj

Lange tijd werd de muziek van Dmitri Sjostakovitsj in de West-Europese zalen niet gewaardeerd. De componist was ouderwets, niet radicaal vernieuwend maar bovenal te verbonden met het Russische communisme. Pas later groeide de sympathie voor zijn werk. De wereld leerde hoe hij, en ontelbare anderen, gevangen zaten in eigen land en monddood gemaakt werden door de terreur van de Russische regering. Sjostakovitsj kwam bekend te staan als ‘de man met het koffertje’ – een verslagen man die iedere nacht met zijn koffer klaarstond om weggevoerd te worden en in de vergetelheid te treden. Sindsdien is de waardering voor de componist gegroeid en staat zijn gekwelde, soms ironische muziek regelmatig op het programma in menig concertzaal.

Goebaidulina

Componiste Sofia Goebaidulina is het kind van de communistische artistieke onderdrukking. Totaal afgezonderd van alle muzikale veranderingen in de rest van de wereld, en woonachtig in een wereld waarin artistieke vernieuwingen gevaarlijk waren, ontwikkelde zij een intense, spirituele klankwereld die haar gelijke niet kent – composities die soms bijna sacraal aandoen. Haar muziek is ingetogen, en verkent altijd de grenzen van de klank. Tijdens die zoektocht schuwt Goebaidulina geen enkel middel. In In the Shadow of the Tree mengt de componiste bijvoorbeeld de klank van het traditionele symfonie-orkest met drie Aziatische citersoorten.