Classics To Go | 07 juni 2022

Top 10 Muziek voor bijzondere instrumenten

Ooit gehoord van het Concert voor coloratuursopraan en orkest van Glière? Of van de Romance voor mondharmonica en orkest van Vaughan Williams? Componisten lieten zich soms uitdagen door bijzondere klankkleuren of mogelijkheden van vreemde instrumenten. Niet allemaal zijn ze even gangbaar gebleven. Een mooie lijst met ongehoorde werken voor bijzondere instrumenten.

Ondes Martenot

Olivier Messiaen – Turangalîla Symfonie

Hoewel dit stuk in naam een symfonie is, maakte Olivier Messiaen van deze compositie iets heel bijzonders. Naast het symfonieorkest, een piano en een grote groep slagwerkers heeft ook de Ondes Martenot in dit werk een prominente rol. Een Ondes Martenot? Precies. Dit elektronische instrument is aanhet begin van de 20e eeuw ontwikkeld door Maurice Martenot en is meteen herkenbaar door zijn buitenaardse, zweverige geluid, dat doet denken aan het geluid van een oude radio. Het lijkt erg op een Theremin, bekend van de serie Midsommer Murders. In de symfonie verkent Messiaen alle mogelijkheden van het instrument. Benieuwd? Luister zelf maar.

Harmonium

Gioachino Rossini – Petite Messe Solennelle

voor koor, twee piano’s en harmonium

Rossini schreef zijn Petite Messe Solennelle oorspronkelijk voor twaalf zangers, twee piano’s en harmonium, op zijn zachtst gezegd een wonderlijke instrumentatie. Rossini beschouwde het werk zelf met lichte ironie als een péché de vieillesse – een ‘zonde van de oude dag’, hij was al dertig jaar eerder gestopt met het componeren van opera’s. Het werk is niet bedoeld voor de kerk, maar voor de Parijse salons. Luister vooral eens naar het Kyrie. De rollende en puntige pianopartij stuwt de muziek als het ware voort terwijl het koor een devote geloofsbelijdenis aflegt. Ook in het Credo gebeurt iets dergelijks. Bijzonder!

Sprechgesang

Arnold Schoenberg – Pierrot Lunaire

Niet alleen de bezetting van Schoenbergs Pierrot Lunaire is ongewoon, ook het verhaal is bijzonder. Het stuk draait om een ‘maanzieke clown’. De komische figuur staart zo obsessief naar het hemellichaam dat deze na verloop van tijd honderden gigantische motten uitspuwd. Nooit direct in de maan kijken dus! Schoenberg schreef dit bijzondere werk voor Sprechgesang, klarinet, cello, altviool, dwarsfluit, piccolo en piano. Sprechgesang is een merkwaardige vorm van stemgebruik, ontwikkeld in het begin van de 20e eeuw. De stem beweegt zich voortdurend in het grensgebied tussen spreken en zingen. Het is een vorm van bijzonder melodieus spreken, of misschien beter gezegd: van bijna sprekend zingen.
De toonhoogten bij Sprechgesang verglijden voortdurend, maar langzaam zodat ze bij benadering herkenbaar blijven. De componist noteert de benaderde toonhoogte.

Mondharmonica

Ralph Vaughan Williams – Romance voor mondharmonica, piano en strijkers

De mondharmonica is niet alleen geschikt voor het spelen van jazzmuziek. Dat bewijst Ralph Vaughan Williams met zijn Romance voor mondharmonica, piano en strijkers. In dit werk plaats de componist het blaasinstrument tegenover strijkers en een piano, wat een bijna buitenaards geluid oplevert. Sterker nog, de mondharmonica is af en toe bijna niet meer te herkennen. Dit past helemaal bij de mystieke sfeer van deze Romance. Het werk is dan ook geen zwaar emotioneel beladen liefdeslied. Nee, Vaughan Williams’ Romance is eerder Engels, puur en ondoorgrondelijk.

Speelgoedinstrumenten

Leopold Mozart – Speelgoedsymfonie

Naast een bescheiden orkest van strijkers en blazers worden er ook speelgoedinstrumenten in deze ‘Kindersymfonie’ gebruikt. Hoewel het stuk bekend staat onder de naam symfonie, is dit het eigenlijk niet. Het is een cassatio, een soort suite bestaande uit meerdere delen. In de tijd dat Leopold Mozart – de vader van Wolfgang Amadeus – deze muziek componeerde, was kinderspeelgoed dat geluid voortbracht in de mode. Leopold schreef muziek waar vraag naar was: niet te moeilijk en geschikt om uit te voeren door amateurmusici. Het eindresultaat doet in deze tijd toch wel wat wonderlijk aan.

Kanonnen

Pjotr Iljitsj Tchaikovsky – Overture 1812

Dat Rusland het machtige rijk van Napoleon had verslagen moest natuurlijk gevierd worden. Tsjaikovski schreef daarom ter gelegenheid van deze overwinning zijn Overture 1812 voor symfonieorkest. Door het stuk heen klinken fragmenten van het Franse volkslied, de Marseillaise. Maar nergens kan dit lied werkelijk aarden. Moet dit het Franse leger voorstellen dat Rusland niet kon veroveren? Tsjaikovski bouwt de spanning langzaam op, maar uiteindelijk barst het geheel los met behulp van heuse kanonnen.

Coloratuursopraan

Reinhold Glière – Concert voor coloratuursopraan en orkest

Een coloratuursopraan is een hoge zangeres die zich voornamelijk richt op virtuoze uithalen en moeilijke trillers. Deze stemsoort ‘vliegt’ als het ware moeiteloos door het notenregister. Over het algemeen zingt een coloratuursopraan lichte en virtuoze operarollen. Maar de Russische componist Reinhold Glière schreef geen opera, maar een tweedelig concert voor orkest en coloratuursopraan. Dat hij de nadruk op de virtuositeit van de zangeres wil leggen is wel duidelijk: de sopraan heeft geen tekst en zingt alleen nietszeggende lettergrepen. Glière dwingt ons zo om op de muzikale capriolen en klanken te letten. In deze opnamen met stersopraan Joan Sutherland hoeven ons daarom geen moment te vervelen!

Glasharmonica

Wolfgang Amadeus Mozart – Adagio en rondo voor glasharmonica

Mozart hield wel van een geintje. Maar wanneer je naar het Adagio en rondo voor glasharmonica luistert, besef je dat dit geen grap is. De glasharmonica in dit stuk creërt namelijk een unieke, spookjesachtige sfeer. Je zou het op sommige momenten bijna sereen kunnen noemen. Zelfs het vrolijke rondo heeft iets heiligs. Begeleid door een altviool, cello, fluit en hobo komt het bijzondere geluid van de glasharmonica perfect tot zijn recht. Mozart schreef het stuk in 1791 voor de blinde Marianne Kirchgessner, een beroemde glasharmonicavirtuoos. Hoewel we inmiddels een paar honderd jaar verder zijn is het stuk zijn glans zeker niet verloren, al zijn er niet veel mensen meer die het op dit onbekende instrument kunnen uitvoeren.

Typemachine

Leroy Anderson – The Typewriter

Je moet er maar op komen, een typemachine laten soleren met een klassiek orkest. Leroy Anderson deed het. In The Typewriter ratelt de solist er lekker op los. Naast tikken en omslagen heeft de solist ook het typerende belletje tot zijn beschikking. Vermoedelijk deed Anderson inspiratie voor het stuk op in een kantoor. Zo’n snel typetempo kom je namelijk nergens anders tegen! Maar componeerde Anderson dit werk uit bewondering voor het apparaat of was het een kritiek op ons drukke bestaan?

Musette

Jean-Philippe Rameau – Les Indes Galantes Suite

In Rameau’s opera Les Indes Galante reizen we de hele wereld over. Naast Iran, Peru en Amerika doet de opera ook de Griekse oudheid aan. Daar is een festival aan de gang. De dansende bezoekers worden begeleid door strijkers, houtblazers en een musette. Dit middeleeuwse instrument doet erg denken aan een doedelzak. De elegante melodie en het telkens terugkerende thema nodigen ons bijna uit om mee te doen aan deze statige en beschaafde dans.

BONUS: Misha Mengelberg – Duet voor piano & papegaai

Hoewel er in deze top 10 eigenlijk geen ruimte voor is, kunnen we je deze opname niet onthouden. Dit duet, geïmproviseerd en gespeeld door jazzpianist Misha Mengelberg en zijn papegaai, klinkt verrassend goed. Als jazzpianist heeft Mengelberg al vaker de grenzen van de muziek verlegd, onder andere met zijn Instant Composers Pool. Zo maakte deze groep muzikanten muziek met pizzadozen, stoelen en alles wat ze maar konden vinden. Duetteren met een vogel is echter ongehoord. Wie durft nu nog te beweren dat dieren amuzikaal zijn?

Bron: Blog NPR Music