Classics To Go | 29 oktober 2014

Muziek en Oorlog

Getty Images

Of de slagvelden nu Syrië, Irak, Oekraïne of Palestina heten, tegenwoordig is de hele wereld bij elke oorlog betrokken. De eerste keer dat we spraken van een wereldoorlog is ruim een eeuw geleden. Oorlog laat niemand onberoerd, ook de muziek niet.

Trommelaars en blazers

In de tekst bij het album Behind the lines van sopraan Anna Prohaska staat te lezen dat er in onze menselijke geschiedschrijving tot nu toe sprake is van zo’n 14.400 oorlogen. Muziek speelde in veel van deze conflicten een rol. Strijdende partijen brachten trommelaars en blazers mee, om boven de doodskreten op het slagveld de aanval of terugtocht te blazen, of in gestrekte pas richting het noodlot te marcheren. En muziek was ook een manier om overwinningen of doden te herdenken.
In de zestiende en zeventiende eeuw was er zelfs een genre, de Battaglia, waarin veldslagen en alles wat erbij hoorde – tot door elkaar gespeelde dronkenmansliederen aan toe – in noten werden uitgebeeld. De beroemdste is ongetwijfeld die van Heinrich Ignaz Franz Biber.

Napoleon

Eind achttiende, begin negentiende eeuw sprak een kleine generaal – muziekliefhebber ook – tot de verbeelding in Europa. Napoleon voerde de ene na de andere oorlog. Hij werd bewonderd en gehaat, ook door componisten. De Fransman stond voor de poorten van Wenen, het centrum van de macht en de muziek in Europa. In veel van de oneven symfonieën van Ludwig van Beethoven – Drie, Vijf, Negen – kan het oor het geweld van de toenmalige oorlogen terugvinden.
Midden in de strijd maakte de componist een muzikale reconstructie van de veldslag bij het Spaanse Vittoria, waar de Britse generaal Wellington de Franse legers vernederde. Twee jaar later diende hij Napoleon bij Waterloo de definitieve doodsteek toe. Wellingtons Sieg werd een absolute kaskraker voor Beethoven.

Eerste Wereldoorlog

Maar al die voorgaande fronten vielen in het niet bij de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog, die in landen als Duitsland, Frankrijk en Engeland een hele generatie jongens wegvaagde. Aan al die modderige en bloedige fronten vochten ook dichters en componisten.
De Fransman Maurice Ravel was vrachtwagenchauffeur in Verdun, waar de strijd het hevigst was. Hij droeg zijn zesdelige pianosuite Le Tombeau de Couperin op aan kunstenaarsvrienden die sneuvelden. Aan de Britse kant was er Ivor Gurney, die zowel dichtte als componeerde. Ze stonden beide voor een ander gezicht van de oorlog. ‘De heldere visioenen brachten muziek’, schreef hij, ‘de duistere brachten woorden.’ Voor Gurney waren de noten pleisters op de ziel. ‘De bronnen van de muziek’, stelde hij, ‘zijn de bronnen van alle schoonheid die het hart zich herinnert.’ En die schoonheid en visioenen toonden zich in hun puurste vorm ‘na een lange dag aan het front in Frankrijk of Vlaanderen, als het lichaam zich moest overgeven aan de uitputting’.
Niet de verschrikkingen van de Grote Oorlog, maar de nostalgie naar vrediger tijden overheerste in de muziek van het front. Componist Arthur Bliss vocht als officier bij de Slag om de Somme, honderd kilometer ten noorden van Parijs, waar meer dan een miljoen doden vielen. In zijn zak droeg hij altijd een kleine partituur van de Cockaigne Overture van Edward Elgar, met diens handtekening erop. En in die grimmige loopgraven schreef Bliss zijn Pianokwartet, een pastoraal en zachtaardig werk, dat haaks staat op het geweld waaraan hij dagelijks blootstond. Het vervreemdende trok pas na de oorlog zijn muziek binnen.

Tweede Wereldoorlog

Tegen de tijd dat de Tweede Wereldoorlog uitbrak, had ook de muziek zijn onschuld verloren. Mozart vond dat muziek ‘welke gruwelijkheden het ook beschreef, nooit het oor mocht kwellen’. Dat idee was al voor ’14-’18 losgelaten door componisten als Arnold Schönberg, Alban Berg en Anton Webern van de Tweede Weense School. Maar erna was die gedachte helemaal niet meer houdbaar. Je moest verschrikkingen niet oppoetsen tot schoonheden. Het meest universele voorbeeld daarvan is wel de Zevende Symfonie van de Rus Dmitri Shostakovich, waarin de gevoelens van de componist over oorlog en lijden in het algemeen een uitweg vinden. De muziek gaat, zei de componist ‘over alle vormen van terreur, slavernij en kneveling van de geest’.