Classics To Go | 05 april 2016

Muziek en Spiritualiteit

Muziek en spiritualiteit zijn als twee handen op één buik. Van koralen van Bach tot de stilte van 4’33” van John Cage, van de eenvoud van orthodox gezang tot Ligeti’s uitbundigheid: de drang naar spiritualiteit heeft veel muzikale vormen aangenomen. We verkennen deze lange en vruchtbare relatie.

Muziek als brug tussen het wereldse en het mystieke

Het menselijk bewustzijn bezit de kracht om de kleine wereld waarin we leven te ontstijgen, om iets te bereiken waar geen woorden meer voor bestaan. Muziek kan daarbij een hulp zijn: een brug tussen het wereldse en het mystieke. Muziek maakt de geest vrij van wat de Soefi’s (mystici met een oorsprong in de vroege islam) de ‘lijm van de aarde’ noemen en brengt deze in een staat van eenheid. Of deze muziek nu staat voor godsdienstige aanbidding, spirituele gezondheid of het streven naar persoonlijke groei en geluk in deze materiële wereld, in alle gevallen roepen de klanken positieve emoties op. Muziek opent de geest voor ervaringen waar de westerse wetenschap nog geen uitleg voor heeft en wellicht nooit zal hebben.

Spirituele muziek

De reikwijdte van spirituele muziek is te breed en te diep om binnen één genre te vallen. Het omvat alles: van Miles Davis’ All Blues tot Ola Gjeilo’s The Spheres, Bachs Ächzen und erbärmlich Weinen (BWV 13), Scriabins Negende Pianosonate, Messiaens Louange à l’Éternité de Jésus, György Ligeti’s Lux Aeterna, John Cage’s 4’33”, Max Richters Sleep en Ludovico Einaudi’s Fly of Underwood. Het is duidelijk dat muziek al millennia lang gebruikt wordt om de gedachten te richten op spirituele zaken. Velen voelen zich erg aangetrokken tot klanken die je in een spirituele trance kunnen brengen. De muziek hoeft daarvoor overigens niet persé eenvoudig te zijn, al is dat soms wel het geval.

John Cage en Arvo Pärt

Waar te beginnen? De muziek van John Cage, die in de jaren ’40 het zenboeddhisme ontdekte, geeft toegang tot spirituele landschappen van geluid en stilte. Luister maar naar het Quodlibet, het laatste deel van zijn Strijkkwartet in vier delen. Het is een energiek stuk, maar in essentie toch rustig en intens gefocust. In het werk van Arvo Pärt is de weerklank van tijdloze rituelen aanwezig. Aan het begin van zijn carrière was zijn avant-gardistische muziek een doorn in het oog van de Sovjet-Unie. Hij leerde van het Gregoriaanse liederen en middeleeuwse religieuze muziek en creërde een radicaal nieuwe stijl van mystiek minimalisme. Zijn in 1980 uitgebrachte album Passio was een waar cult album. Zijn zoektocht naar eenvoud doet denken aan het werk van orthodoxe icoonschilders en het idee van heilige kunst als een opening naar de hemel. The Deer’s Cry (2007) bijvoorbeeld, is eigenlijk niet meer dan een mantra-achtige melodie, ondersteund door uit twee noten bestaande koorfragmenten en stilte.

Smeltkroes van invloeden

Jonathan Harvey

Een streng-Anglikaanse opvoeding en zijn latere vorming in het Boeddisme hebben ervoor gezorgd dat de muziek van Jonathan Harvey een smeltkroes is met bijzondere eigenschappen. Zijn interpretatie van spirituele eenheid is ingewikkeld en bestaat uit meerdere lagen. Harvey heeft als doel visioenen van een betere wereld te creëren. In zijn werk Mortuos plango, vivos voco uit 1980 hoor je onder meer de tenorklok van de kathedraal van Winchester, Boeddhistische mantra’s en de hoge stem van zijn zoon, een koorzanger. Deze muziek geeft je een idee van de onbeschrijflijkheid van het pure bewustzijn. De muziek galmt nog lang na nadat het werk geëindigd is.

John Tavener

De stukken van John Tavener zijn soms overladen met elementen uit de orthodox christelijke traditie. Maar in zijn latere, opvallend originele werken bracht zijn zoektocht naar universele waarheden hem in contact met de muziek van allerlei religieuze stromingen. Towards Silence (2007) bijvoorbeeld, een werk voor vier strijkkwartetten en klankschalen, is een beschouwing van de dood en de vier Vedische staten van bewustzijn. Het opent met Vaishvānara, ofwel de wakende staat, en eindigt met Turiya, de zuivere staat van een puur en onverdeeld bewustzijn.

James MacMillan

James MacMillans rooms-katholieke geloof is het fundament van zijn leven en zijn werk, maar veel van zijn composities verkennen ook esoterische mysteries uit andere heilige tradities. Neem bijvoorbeeld Raising Sparks (1997). Dit werk is voortgekomen uit teksten van Baal Shem Tov, de Joodse mysticus die de basis legde voor het Chassidisme. MacMillans A New Song, ook uit 1997, laat het Keltische christendom, Gaelisch psalm-gezang en Gregoriaanse liederen samenkomen in een adembenemend mooi werk.

De kunst van aandachtig luisteren

Het is normaal om afgeleid te zijn wanneer je naar muziek luistert. Iedereen heeft gedachten die constant in z’n hoofd rondwaren en aandacht vragen. Maar door vlak voor het begin van een live optreden even je ogen te sluiten, of alleen al door het indrukken van de ‘play’-knop op je geluidsdrager, kun je je geest genoeg rust geven om de spiritualiteit van een werk echt te kunnen ervaren. Aandachtig luisteren, ongeacht waar je dat doet, kan, zelfs al doe je het maar heel even, je geest vrijheid geven en zorgen dat je niet wordt belemmerd door afleidende gedachten over het verleden en de toekomst.
‘Luisteren is een fundamentele vaardigheid,’ vindt musicus en multimedia artiest Ansuman Biswas. ‘Het geluid is niet fundamenteel, maar de houding waarmee je luistert wel.’ Aandachtig luisteren is geen passieve bezigheid, het is een actieve staat van zijn die betrekking heeft op zowel het lichaam als de geest.

Playlist

De eerder in dit artikel genoemde werken zijn net zo spiritueel, maar wel minder uitdagend dan werken als bijvoorbeeld Zohar Iver van Chaya Czernowin, de Missa Brevis van Brian Ferneyhough of Sieben Passions-Texte van Wolfgang Rihm. Je kunt alle werken die in dit artikel genoemd zijn in deze playlist terug vinden. Ze kunnen je helpen met het oefenen van aandachtig luisteren en je laten ervaren waar dat toe leidt.
Zet je telefoon uit, sluit je af van alle social media, spendeer één à twee minuten aan meditatie en sta open voor de ervaringen die voortvloeien uit de kunst van het werkelijk luisteren…