Classics To Go | 28 juni 2016

Componist Sergej Rachmaninov

Sergej Rachmaninov was een Russische componist en pianist. Zijn laat-Romantische compositiestijl spreekt nog altijd heel veel mensen aan. ‘Muziek is genoeg voor een mensenleven, maar een mensenleven is niet genoeg voor muziek’, aldus Rachmaninov.

Sergej Rachmaninov

Novgorod, 1 april 1873 – Beverly Hills, 28 maart 1943

Sergej Rachmaninovs muziek wordt gekenmerkt door grootse melodieën, virtuoos pianospel en weelderige orkestraties. Zijn studie aan het conservatorium van Moskou bereidde hem in de eerste instantie voor op een leven als concertpianist, maar ook als jonge componist bleek hij uitermate begaafd. Hij verbaasde zijn mentor Tsjaikovski met de Prelude in cis kl.t. en de opera Aleko, bestaande uit één akte, die hij componeerde in zijn tienerjaren. Tsjaikovski’s invloed zien we terug in de opera, die gebaseerd is op Poesjkins verhaal over een burgerman die verliefd wordt op een zigeunermeisje.

De ongelukkige première van de Eerste Symfonie

Tsjaikovski stierf voortijdig in 1893 en liet Rachmaninov ontzet achter. Zijn jaren als adolescent waren moeilijk. In 1897 kreeg zijn Eerste Symfonie, gedirigeerd door een instabiele Alexander Glazunov, een ongelukkige première. Dit veroorzaakte bij Rachmaninov een diepe depressie, die alleen kon worden genezen door de hypnotherapie van dokter Nikolai Dahl. Al suggereert meer recent onderzoek dat het waarschijnlijker is dat Dahls mooie dochter de reden is geweest voor Rachmaninovs voorspoedige herstel. In die tijd werkte hij hard aan zijn vaardigheid als een operadirigent.
Rachmaninov liet slechts drie opnames (van veel latere datum) achter als dirigent. Deze opnames onthullen zijn grote flexibiliteit en feilloos gevoel voor structuur. Maar zijn Eerste Symfonie heeft hij nooit zelf gedirigeerd. De partituur raakte zoek toen hij naar Amerika emigreerde. Na zijn dood werden de individuele orkestpartijen teruggevonden, waardoor de partituur kon worden gereconstrueerd. Het is, in zijn jeugdige uitersten, een even karakteristiek stuk als alle andere werken die hij ooit gecomponeerd heeft.

De thema’s van Rachmaninov

De Eerste Symfonie vloeit voort uit twee thema’s: de tweede is een licht exotische liefdesmelodie; de eerste is een vroeg voorbeeld van Rachmaninovs fascinatie voor de wereld van de Russische kerkzang en in het bijzonder voor de Latijnse hymne voor de dag des oordeels, het Dies Irae. Deze hymne komt vaak terug in zijn composities.
Een belangrijk kenmerk van de Russische kerkgezangen is de melodielijn die zich met gebruik van kleine intervallen stapsgewijs voortbeweegt. Veel van de thema’s in Rachmaninovs symfonische werken en concerten zitten op deze manier in elkaar, heel anders dan de melodielijnen met grote intervallen die algemeen gebruik waren in de laat-Romantische stijl. De unisono melodie in de strijkers aan het begin van het Tweede Pianoconcert, het werk dat beschouwd wordt als keerpunt in de carriere van Rachmaninov, is hiervan een goed voorbeeld. De introductie van de piano in dit concert laat een andere belangrijke invloed op zijn muziek horen: het geluid van de Russische kerkklokken. Denk ook aan het klokgeluid in de Prelude in cis.

In zijn memoires schreef Rachmaninov: ‘Mijn hele leven lang heb ik plezier gehad in de verschillende stemmingen en de klank van blij en treurig luidende kerkklokken. Deze liefde voor klokken is onafscheidelijk verbonden met elke Rus. Een van mijn dierbaarste herinneringen aan mijn kindertijd is geassocieerd met de vier tonen van de grote klokken in de Sophiakathedraal van Novgorod, die ik vaak hoorde als mijn grootmoeder mij meenam naar de stad op kerkelijke feestdagen.’
De vier tonen worden telkens herhaald in het derde deel van zijn Eerste suite voor twee piano’s en in zijn tweede opera, De gierige ridder, gebaseerd op Poesjkins ‘kleine tragedie’ over de zonde van hebzucht. Rachmaninov volgde hiermee een door Moessorgski en Rimsky-Korsakov gevestigde traditie, en bracht deze naar zijn hoogste en diepste niveau in zijn koorsymfonie The Bells uit 1913.

De gedichten van Edgar Allen Poe, vrij vertaald naar het Russisch door Konstantin Balmont, die Rachmaninov voor dit werk gebruikte zijn enerzijds opgetogen en anderzijds somber van aard. De orkestratie toont Rachmaninov op zijn best en de koorpartijen zijn regelmatig spectaculair veeleisend. Samen met de Vespers die hij in 1915 schreef voor a-capella koor, behoort The Bells tot zijn meest diepgaande werk.

Ballingschap

Ook in zijn werken voor solo-piano dacht Rachmaninov groots. Hij componeerde twee kolossale pianosonates – waarvan hij de tweede vaak herzag – en de indrukwekkende reeks Preludes en Études-Tableaux. Hij voltooide de tweede set van de laatste serie tegelijkertijd met zijn meest indringende liederen, vlak voor zijn gehaaste vertrek met vrouw en kinderen uit het door revolutie verscheurde Rusland aan het eind van het jaar 1917. Er volgde een tumultueuze tijd in het buitenland, waar hij als balling onder hoge druk stond.

In Amerika werd Rachmaninov op de eerste plaats gezien als een virtuoos pianist en op de tweede plaats als een groot componist. Dit zorgde ervoor dat het componeren in deze periode op een laag pitje stond. Dit leidde in ieder geval wel tot een groot aantal opnamen van zowel zijn solo-repertoire als de pianoconcerten – hij componeerde een vierde in 1926, en de Rapsodie op een thema van Paganini in 1934 – met het glanzende geluid van het Philadelphia Orchestra onder leiding van Leopold Stokowski en Eugene Ormandy.

Rachmaninov schreef zijn laatste grote orkestwerken voor het Philadelphia Orchestra: zijn Derde Symfonie en de Symfonische Dansen. Beide werken bevatten passages met grote orkestrale kracht en pracht. Ze ontroeren en geven je zelfs een gevoel van heimwee. In de Symfonische Dansen kijkt Rachmaninov terug op zijn leven. Het stuk eindigt in een strijd tussen het Dies Irae en de Alleluias van de Vespers. Rachmaninov keerde nooit terug naar zijn vaderland, maar in een verrassende zwanenzang, een bewerking van Tsjaikovksi’s wiegenlied, herinnerde hij zijn grootste mentor en zijn eigen begin.